آشنایی با هنر قلمزنی
قلم زنی چیست؟
آشنایی با هنر قلمزنی قلم زنی عبارت است از تزیین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی به ویژه مس، طلا، نقره، برنج. به عبارتی قلمزنی ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم با ضربه چکش و بر روی اجسام فلزی است. قلمزنی یکی از رشتههای هنرهای سنتی ایران است که در دستهبندی، در رده هنرهای صناعی و در گروه فلزکاری قرار دارد.
قلمزنی روی مس، ساختن اشیاء با فلز مس، برنج، نقره و… به روش سرد را «دواتگری» گویند. این هنر با سابقه چندین هزار ساله خود، در دوران هخامنشیان رواج یافت و در دوره ساسانیان به اوج خود رسید.
امروزه برای قلمزنی نخست داخل یا زیر ظرف یا سینی مورد نظر را که معمولا از جنس نقره یا طلا است از محلول قیر و گچ پر میکنند تا سروصدای قلم کمتر به گوش برسد و همچنین مانع از سوراخ شدن ظرف در حین کار شود.
سپس نقش مورد نظر را روی ظرف رسم کرده و قلم مناسب را انتخاب کرده و روی سطح ظرف قرار میدهند و با چکش بر انتهای قلم میکوبند تا شیارها و نقشها با تغییر شدت ضربه روی ظرف ایجاد شوند.
قلمهای این هنر متنوع هستند و نامهای خاص خود را دارند مانند قلم سایه و قلم نیمبر. پس از ایجاد نقشها، قیر را جدا میکنند و روی شیارها گرده زغال میریزند و روی ظرف را با روغن جلای سیاه میپوشانند. به این ترتیب نقشهای قلمزده شده به شکل خط هایی تیره و مشخص دیده میشود.
از اساتید بنام این رشته که در قرن ۱۳ و ۱۴ هجری شمسی می زیسته میتوان به تقی پشوتن ملقب به خیام اشاره کرد. ایشان کارهای خود را بر روی سینی انجام میدادند و با سیاه قلم و اشعار خیام مزین می نمودند. از جمله شاگردان ایشان استاد علی ظریفی میباشند.
پیشینه هنر قلمزنی در ایران
دوره پیش از تاریخ :
پیشینه این هنر در ایران، تاریخ روشنی ندارد و از اثر مستندی که بیانگر نخستین مکان یا نخستین شیء باشد که بر روی آن قلمزنی، چکشکاری یا حکاکی شدهاست، اطلاع دقیقی در دست نیست. کاربرد فلز، به ویژه مس در ایران و خاور نزدیک به چند هزار سال پیش از میلاد میرسد.
در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد هنر و صنعت فلزکاری در نقاط گوناگون ایران به ویژه در شمال و شمال غرب و حاشیه جنوبی دریای مازندران شکوفایی داشتهاست. از آثار مهم به دست آمده در این دوره جام طلای حسنلو است که در ۱۳۳۶ کشف شد و دارای نقوش برجسته چون خدایان سوار بر گردونه یا ارابه است.
در هزاره اول پیش از میلاد فلزکاری و قلمزنی در ایران از رونق و اعتبار ویژهای برخوردار بودهاست و آثار باارزشی از آن دوران بر جای مانده که از جمله آنها جامهای طلای مارلیک است.
دوره مادها :
آثار قلمزنی اندکی از دوره مادها که در سده هفتم در شمال ایران روی کار آمدند به یادگار ماندهاست. اشیای به دست آمده از آذربایجان حاکی از آن است که از نفوذ سکاها به تدریج کاسته شده و سبک مادها در این زمان جای آن را گرفتهاست.
دورهٔ هخامنشی :
با روی کار آمدن پارسها و تشکیل حکومت هخامنشی، هنر قلمزنی تحوّل یافت و از جایگاه ویژهای برخوردار شد و بر روزگار پس از خود تأثیر گذاشت. دوره هخامنشی اوج هنر فلزکاری در زمینههای ریختهگری، چکشکاری، ترصیع و… است. به دلیل حمله اسکندر و آتش زدن تخت جمشید آثار بسیاری نابود شد یا به دستور اسکندر گداخته و به سکه تبدیل شد. از جمله اشیای شناخته شده در دوره هخامنشی دو لوح سیمین به وزن ۴ کیلوگرم و زرّین به وزن ۵ کیلوگرم است که در موزه ملّی ایران نگهداری میشود.
دوره سلوکی :
در دوره سلوکی با ساخت شهرهای جدیدی مانند مرو و نسا و انتقال کارگاههای هنری به این شهرها، هنر قلمزنی با تأثیرپذیری از هنر هلنی (هنر یونانی) ادامه یافت.
دوره اشکانی :
با روی کار آمدن پارتها هنر قلمزنی با همان شیوه هخامنشی با اندک تغییر به عمر خود ادامه داد.
ساخت پیکرهها از جنس زر و نقره و مفرغ به شیوه ریختهگری در دوره اشکانی از رونق ویژهای برخوردار شد و زیورآلات مرصع با سنگهای قسمتی با همان شیوهٔ هخامنشی ادامه یافت. در این دوره به دلیل هجوم اسکندر آثار هنری مهمّی در دست نیست و به سبب هرج و مرج و کمتوجّهی پارتیان اولیه به هنر، تنها در اواخر این دوره ساخت آثار قلمزنی رو به رشد نهاد.
ساسانی :
زمان ساسانیان به دلیل گسترش بازرگانی میان ایران، یونان و روم هنرهای ایرانی از هنر یونانی و رومی تأثیر گرفت.
در دورهٔ ساسانی ساخت اشیا به سه طریق زیر انجام میشد:
- بهوسیله چکشکاری بر ورق سرد.
- بهوسیله ریختگی و ساخت ظروف آستردار از ورق.
- تراش با چرخ
دورهٔ اسلامی :
در سدههای آغازین اسلامی، اعراب هنر قلمزنی دوره ساسانی را مورد تقلید قرار داده و در سدههای بعد در اثر علاقهٔ هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش آنان به اسلام، با تأثیرپذیری از باورهای اسلام، در آفرینش آثار فلزی کوشیدند و کمکم نقوش طرحهای بومی و اسطورههای ایرانی جای خود را به خطوط کوفی و آیات و احادیث داد.
در دورهٔ سامانیان هنر قلمزنی در اثر دادوستد به دیگر سرزمینهای اسلامی راه یافت. اشیای قلمزنی شده دوران دیلمیان در موزههای ایران از جمله آثار معروف این دوره است.
از سدههای آغازین تا سدههای سوم و چهارم قمری اشیای فلزی در ایران به سبک زمان ساسانی ساخته میشد. مکتب قلمزنی خراسان در سدهٔ چهارم قمری شکل گرفت و در دورهٔ سلجوقی به اوج پختگی خود رسید.
دورهٔ سلجوقی :
سلجوقیان در اوایل سدهٔ پنجم قمری از ترکستان به ماوراءالنّهر آمدند و سکونت گزیدند و سپس خراسان را متصرّف شدند. با علاقهای که حکام سلجوقی به هنر داشتند، هنر قلمزنی همچون سایر رشتههای هنری حمایت شد و گسترش چشمگیری یافت.
ایجاد نقوش گیسباف شامل نوارهایی در تزیینات ظروف به شیوه و سبک بسیار زیبا متداول شد. در این دوران ترصیع فلزات به صورت مفتولهای طلا، مس و نقره یا ترصیع ظروف مفرغی با مفتول مس رایج شد. از کارهای بسیار زیبا در این دوره مشبک کاری روی فلز است.
هنر قلمزنی خراسان که در سدههای پنجم و ششم قمری، همزمان با حکومت سلجوقی در خاور به ویژه خراسان و فرارود رواج یافته بود، پس از حمله مغول به دلیل ویران شدن بسیاری از مراکز هنری این منطقه و مهاجرت هنرمندان به غرب و میان رودان، در آن نواحی تداوم یافت. هنر فلزکاری خراسان از شرق آغاز شد و در غرب رشد و گسترش یافت.
دورهٔ مغول و تیموری :
با تصرف سوریه توسط غازان خان در اوایل سده هشتم قمری هنرمندان قلمزن مورد حمایت ایلخانان قرار گرفتند و بعدها شهرهای حلب، دیار بکر، موصل، شیراز و تبریز از مراکز مهم و بزرگ هنر قلمزنی بهشمار آمدند. در این زمان آثار قلمزنی تحت تأثیر هنرهای بومی قرار گرفت، به گونهای که در سوریه و مصر نشانههای این تحوّل بیشتر به چشم میخورد. ترصیع و در نشاندن ظروف در این زمان به تقلید از دورهٔ سلجوقی تداوم یافت. استفاده از هنر خوشنویسی در قلمزنی به وفور گسترش یافت و ظروف زیادی از اینگونه ساخته و تزیین شد.
با حمله تیمور به ایران در سال ۷۷۱ق، هرات دوباره رونق هنری خود را بازیافت و بزرگترین مرکز هنری آن روز شد. هنر قلمزنی در این شهر بسیار درخشید. از جمله ظروف سنگاب گور امیرتیمور در سمرقند است که اکنون در موزه آرمیتاژ نگهداری میشود. سنگابهایی نیز از سده هشتم در مسجد جامع هرات و در موزه آستان قدس رضوی موجود است.
نقرهکوبی روی فلزات در دوره صفوی به اوج شکوفایی و کمال خود رسید.
آب کاری سیاه قلم
آبکاری سیاهقلم مس در تهیه و تولید قطعات تزئینی کاربرد فراوانی دارد. سازوکار عمل تمامی محلولهای سیاه قلم مس براساس ایجاد قشر نازکی از اکسید یا سولفید مس یا ترکیبی از این دو بر سطح فلز مس استوار است.
آلیاژ و فلزات
بر این اساس آلیاژها و فلزاتی که امروزه در هنر قلمزنی بیشتر از آنها استفاده میشود عبارتاند از:
۱. مفرغ، که ترکیبی از مس و قلع است که هر چه درصد قلع آن بیشتر باشد , سفیدتر و از استحکام بیشتری برخوردار است.
۲. ورشو، که مرکب از نیکل، مس و قلع است و خاصیت تورّق و مفتول شدن دارد.
٣. برنج، که ترکیبی از مس و روی است و در اثر حرارت زیاد نرمی آن افزایش مییابد.
۴. طلا، فلزی بسیار نرم و زرد رنگ است و در تیزاب سلطانی حل میشود.
۵. نقره، فلزی سفیدرنگ، چکشخوار و شکلپذیر است و به راحتی پرداخت میشود.
۶. مس، از فلزات عمده و رایج مورد کاربرد در هنر قلمزنی است. رنگ آن قرمز متمایل به نارنجی است و خاصیت شکلپذیری و چکشخواری دارد. در ۱۰۸۳ درجه سانتیگراد گداخته و در ۲۵۹۵ درجه سانتیگراد به جوش میآید و دارای وزن مخصوص ۵/۸ گرم در سانتیمتر مکعب است.
ابزار قلمزنی
گیره، سوهان، انبر، الک، سرپیک، مخزن سوخت، قیچی، تابه، زیر تابه (اجاق گاز)، قیر، گچ، سنگ نفت، قلم، چکش، تسمه، پرگار، کُنده، قالب، گرده، تیزاب و …. اما ابزارهایی که به طور مستقیم در هنر قلمزنی به کار میروند چکش و قلم است که هنرمند با استفاده از آنها زیباترین آثار هنری را میسازد. چکش چکش ابزاری فلزی است که دستهای چوبی دارد و از سه قسمت سر، بدنه و دسته تشکیل شده است.
در قلمزنی دو نوع چکش فلزی، برای کوبیدن روی قلم و ایجاد نقش روی فلز به کار میرود و چکش لاستیکی، با دسته چوبی که برای کوبیدن فلز و مسطح یا برجسته کردن آن استفاده میشود.
آشنایی با هنر قلمزنی