مرصع کاری چیست
مرصع کاری چیست مرصع کاری یکی از شاخه‌های صنایع دستی سنگی است. مرصع به معنی آنچه با جواهر تزئین شده باشد است. هنر مرصع کاری عبارت است از نشاندن جواهر (سنگهای قیمتی ونیمه قیمتی) بر روی ظروف، زیور آلات و اشیاء تزئینی دیگر.
استاد کارانه بسیاری در این زمینه مشغول فعالیت هستند که از هنرمند ترین و قابل ترین آنها میتوان از استاد خشایار جاویدان نام برد که خدمات ارزنده ایی در این صنعت به کار اموزان و حتی استادکاران ارزانی داشته.
تاریخچه مرصع کاری
از هزاران سال پیش ساخت زیور آلات یا ظروف تزئینی و نشاندن نگین بر روی آنها در ایران رایج بوده است. آثاری چون جام‌ها، کاسه‌ها و زیور آلاتی جواهر نشان که مربوط به دوره‌های هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و … می‌باشد گواه این امر است که هنرمندان از هزاران سال پیش در زمینه نشاندن سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی بر روی این اشیاء تبحر داشته‌اند. بازمانده اصیلی از آن روزگار شاید زیور آلاتی باشد که زنان قبایل چادرنشین مختلف و زنان روستایی از آن استفاده می‌کردند. اغلب این زیور آلات دارای تزئیناتی زیبا از سنگهای زیبا و درخشان هستند. سنگ‌هایی چون عقیق جگری و فیروزه و …
این هنر در طول تاریخ جایگاه خاصی را در میان ایرانیان داشته است. مرصع کاری نیز از جمله هنرهایی است که در طول ادوار تاریخی مختلف، آثار بسیار زیبایی از آن به چشم می خورد.
در دوران ساسانی مرصع کاری ظروف و زینت آلات فلزی و آراستن آنها با هنر قلم زنی و سیاه قلم سیر تکاملی خود را طی کرد اما با ورود اسلام کمی از رونق آن کاسته شد. در دین اسلام استفاده از ظروف نقره و طلا کاری مکروه به شمار می آمد اما هنرمندان با ساخت اشیایی از قبیل جای دعا و قاب قرآن مرصع کاری را به شیوه ای دیگر به نمایش گذاردند. در این دوره مرصع کاران توانستند علاوه بر سعی در حفظ تکنیک، رسم و سنت قدیمی مرصع کاری، قوانین مذهبی را هم رعایت کنند.
در طول سالیان بعد مرصع کاری تنها در میان طبقه اشراف و بزرگان در قرون هفده و هجده رواج داشت. از قرن نوزدهم و پس از انقلاب صنعتی در نتیجه ی پاسخگویی به احساس نیاز طبقه متوسط جامعه، خلاقیت و تکنیک های متفاوت طراحی و اجرای جواهرسازی و مرصع کاری توسط طراحان، هنرمندان و صنعتگران با استعداد به وجود آمد. گل ها و حیوانات و تکنیک هایی ظریف از جمله ی این تغییرات بودند.
در دوران سلجوقی مرصع کاری به اوج خود رسید و اشیاء مختلف زیبایی که از این دوران به جا مانده است، طرز ساخت و تکنیک متفاوتی را نشان می دهند. در این زمان برای زینت بخشیدن به مفرغ ابتدا شی مورد نظر را با ابزار مخصوص به اشکال گوناگون گود می کردند و با نقره و مس آنها را پر می نمودند.
مواد اولیه برای مرصع کاری
مواد اولیه این هنر انواع سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی از قبیل زمرد ، الماس ، فیروزه ، یاقوت ، عقیق و یشم است.
ابزار وتجهیزات
تعدادی از ابزار كار به این شرح است :
1- قلم انگلا ( برای قلم زنی )
2- قلم چنگ خواباندن
3- گوار سه غلطان (ابزاری که با غلتاندن آن بر روی طلا یا نقره ، قسمت بالای دیواره ای که اطراف نگین را گرفته بر روی نگین می خوابد و باعث مهار شدن نگین در جای خود می شود
4- سمبه
5- ماردالا ( ابزاری كه كاربردی شبیه چكش دارد )
مرصع کاری بر روی فلز و سفال
در مورد سطوح فلزی می توان جای سنگ را بر روی سطح گود نمود و سنگ یا فلز ذوب شده را در آن نشاند. با لحیم کردن فلز در کناره های سنگ می توان آن را در جای خود محکم کرد. در روش دیگر که در سفال و فلز مشترک است، پس از مشخص نمودن محل قرار گرفتن سنگ ها، از چسب های مخصوص و مقاوم در برابر آب، رطوبت هوا و آفتاب برای چسباندن آنها استفاده می کنند.
مرصع کاری بر روی زیورآلات
نحوه ی ساخت زیورآلات تاثیر مستقیمی بر روی روش مورد استفاده ی مرصع کار دارد. سازنده ی زیورآلات جای مخصوص سنگ را خالی می گذارد تا هنرمند مرصع کار سنگ را در آن بنشاند. روش های متفاوتی به نام های ريلي، قلم خور، كاسه اي و چنگي در مرصع کاری بر روی زیورآلات استفاده می شود.
در روش ریلی، جای ریل مانندی برای نگین بر روی طلا یا نقره وجود دارد و مرصع کار پس از قرار دادن نگین در آن با سمبه و ضربه فلز اطراف را به نگین نزدیک می کند.
اگر حفره ای مخروطی برای نگین تعبیه شده باشد از روش قلم خور استفاده می گردد که مناسب نگین های با تراش مخروطی (مارکیز ) است. پس از نشاندن نگین در جای مورد نظر، مقداری از طلا یا نقره با استفاده از قلم به سمت نگین هدایت می شود تا روی آن بخوابد.
روش کاسه ای و چنگی زمانی کاربرد دارد که فضای کاسه مانندی برای نگین در نظر گرفته شده است. در روش چنگی ابتدا نگین در جای خود قرار می دهند و سپس چنگ هایی از طلا یا نقره دور آن را می گیرد. در صورت استفاده از روش کاسه ای نیز با استفاده از سوهان مقداری از طلا یا نقره بر روی سنگ خوابانده می شود تا نگین محکم گردد.
در بعضی ابتدا با کمی موم سنگ یا نگین را در جای خود ثابت می کنند تا در هنگام کار با قلم یا سوهان تکان نخورد. پس از اتمام کار با کمی حرارت، موم را ذوب کرده و پاک می کنند. باید دقت داشت که در مورد تمام سنگ ها نمی توان از موم استفاده کرد زیرا حرارت رنگ بعضی از سنگ ها را تغییر می دهد.
در پایان
در مارسین با خرید صنایع دستی مختلف می توانید از این هنرهای کهن و بعضا چند هزار ساله حمایت کنید.
