نقاشی لاکی،هنر چند صد ساله ایرانیان
حقایقی درباره نقاشی های لاکی در ایران
نقاشی لاکی،هنر چند صد ساله ایرانیان نقاشی زیرلاکی به عنوان هنری مستقل، از اواخر دوره صفوی شکل گرفت و در دوره افشاریه و زندیه و قاجاریه به اوج کمال خود رسید. از این نوع نقاشی در روی قلمدانها ، جلد کتابها ، قاب آیینه‌ها، رحل قرآنها، جعبه جواهرات، درهای منقوش و محکوک، قابهای تخته‌ای، کمانهای رزمی و تزئینی و.. بهره می‌گرفتند.
به گزارش هنرنیوز، نقاشی زیرلاکی نوعی نقاشی آبرنگ است که بر روی اشیاء مقوایی ترسیم می‌شد.
نقاشی زیرلاکی از محدودیت وجود مقواهای ضخیم پدید آمد، بدین‌ترتیب که در روزگاری که مقواها با تمام ضخامت‌های مورد نیاز در دسترس نبود؛ مقوا یا کاغذ به خمیر تبدیل می‌شد و دوباره به صورت سطحی صاف، خشک می‌شد تا مقوایی با قطر مناسب پدید آید. این مقوا به سبب شکل نامناسب، هنرمند خوش ذوق ایرانی را وادار به تزئین آن کرد.
نقاشی زیرلاکی از محدودیت زاده شد. این هنر با اندک تفاوت در سبک‌های اجرایی در میان هنرهای سنتی چین، هند، و ایران متداول بوده‌است.
این هنر از اواخر سده هفده میلادی در ایران رواج یافت. نقاشی زیرلاکی درحقیقت برای خدمت به قلمدان‌نگاری پدید آمد اما بعدها دامنه کاربرد آن وسعت گرفت و این نقاشی رفته‌‌رفته برای تزئین جلد قرآن، قاب آیینه، رحل قرآن، جعبه آرایش، کتاب و … به کار گرفته شد.نقاشی زیرلاکی بر روی اشیاء ساخته شده از پاپیه ماشه کشیده می‌شد و برای نقش‌زدن بر آن از رنگ‌دانه‌های محلول در آب استفاده می شد.
پس از پایان کار آن را با روغنی به نام کمان می‌پوشاندند که از ترکیب روغن بزرک، روغن سندروس و روغن جلا به دست می‌آمد. به همین دلیل است که نقاشیهای زیرلاکی جلوه‌ای چون نقاشی رنگ و روغن دارد. آن‌چه این هنر را حائز اهمیت می‌کند علاوه بر شیوه کاری دشوار آن، نقوشی است که نقاشی زیرلاکی از آن بهره می‌گیرد.
بخش عمده‌ای از نقاشیهای زیرلاکی را می‌توان دنباله‌ای برای نقاشیهای کتابهای خطی دانست.
این نقش‌ها دربردارنده اطلاعات ارزشمند فرهنگی از زمانه خویش‌اند. موضوعاتی چون چگونگی پوشاک، معماری، تزئینات متعلق بدان‌ها، رسوم موجود در جشن‌ها و حتی شناخت سازهای مورد علاقه درباریان و شاهان از این دسته‌اند.
برخی از این تصاویر، مجالس بزم را نشان می‌دهند و از آداب بزم در روزگار صفویه، زند و قاجار اطلاعات گران‌سنگی را در اختیار مخاطب قرار می‌دهند. بخش دیگری از نقوش مرقوم بر اشیاء منقوش به نقاشی زیرلاکی را نیز باید نقش گل و مرغ دانست.
این هنر که به سبب رنگین بودنش از ارزش بالایی برخوردار است، به وفور در روزگار زند و قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفته و محبوب اشراف و بزرگان و حتی شاه و درباریانش بوده است.
آغازگر نقاشی لاکی در ایران را «محمد زمان» می‌دانند، اما اوج شکوفایی این هنر را می توان در آثار «علی اشرف» جستجو کرد.
به هر روی نقاشی زیرلاکی به سبب نحوه ساخت و همچنین رنگ‌آمیزی منحصربه‌فرد و ظرافت طرح و نقش، از هنرهای ارزشمند روزگار زند و قاجار به شمار می‌آید و بسیاری معتقدند که شاید اگر این هنر در روزگار زوال هنرها پدید نمی‌آمد؛ عمری درازتر از دو سده می‌داشت.
نقاشی لاکی با طلیعه عصر جدید که از دوره مشروطیت شروع شد رو به افول گذاشت تا اینکه کاملا متروک شد.
پاپیه ماشه اساساً واژه ای فرانسوی است در فرهنگهای لغات به معنی کاغذ فشرده شده آمده است و معمولاً به اشیای مقوایی که سطح آنها به وسیله ی مینیاتور تزئین و با لاک مخصوص پوشش یافته است اطلاق می شود. سابقه ی این هنر که در گذشته نقاشی روغنی یا نقاشی لاکی نامیده می شد،مشخص نیست.
لیکن در آثار موجود در موزه های داخلی و خارجی و همچنین مجموعه های خصوصی چنین اشتباه می شود که تا بعد از دوره ی سلجوقیان کلیه کتابهای خطی ایرانی دارای جلد چرمی ساده یا جندلی و فاقد هرگونه تزئینات اسلامی بوده است.
ولی اسناد معتبری در دست است که نشان می دهد این هنر در دوره ی صفویه در ایران رواج داشته و به موازات سایر انواع صنایع دستی شکل گرفته و تکامل پیدا کرده است.
به دلیل اینکه روی اشیاء ساخته شده به روش پاپیه ماشه را نقاشی می کردند و سپس با یک لایه ماده ی جلا دهنده می پوشاندند به این هنر نقاشی لاکی نیز می گفتند.
در دایره المعارف هنر آمده:نقاشی لاکی (نقاشی زیر لاکی) نوعی نقاشی آبرنگ بر روی اشیاء مقوایی همچون قلمدان، جلد کتاب، قاب آئینه، رحل قرآن، جعبه ی آرایش، ورق بازی، سینی است که رویه ی آن با ماده ی جلا دهنده [لاک] پوشانیده می شود.
این اسلوب با کمابیش اختلاف، در برخی هنرهای سنتی چین، هند، ایران و نقاط دیگر متداول بوده است. در ایران از اواخر سده ی یازدهم هجری به خصوص در هنرهایی چون قلمدان نگاری،رایج شد.
قلمدان نگاران به پیروی از سلیقه ی خریداران، بیشتر به نقاشی گل و مرغ و فرنگی سازی می پرداختند (با این حال، قلمدانهایی به شیوه ی ایرانی سازی نیز در دست است.) در اغلب موارد، فاصله ی میان مجالس نقاشی شده را با نقوش گیاهی، قطعات خوشنویسی و یا تذهیب می آراستند. از هنرمندان این رشته می توان علی اشرف و آقا نجف را نام برد.
نقاشی لاکی در حقیقت از بطن نگارگری ایران بیرون آمد و میدان عمل وسیع تر و متنوعی را در اختیار نگارگران گذاشت.
بیراه نیست که با افول و انحطاط نگارگری و کتاب آرایی ایران ، نقاشی لاکی رونق بیشتری یافت. در این نوع نقاشی، نقاش می توانست زوایای دید دیگری را تجربه کند.
نقاشی لاکی با جلدسازی چرمی شروع شد و در طراحی روی چرم و کاغذ در آستر بدرقه از شبکه بندی با بریدگیهای توری مانند استفاده کردند.
بعدها با استفاده از خمیر کاغذ و چسب (پاپیه ماشه) و قالبهای چوبین ، سطح شی مورد نظر را برای نقاشی زمینه سازی می کردند و در پایان ، سطح نقاشی شده را با پوسته ای ضخیم از مخلوط روغن بَزرَک ، سندروس و روغن جلا می پوشاندند و نقاشی جلوه ای چون نقاشی رنگ روغن پیدا می کرد.
از این نوع نقاشی در روی قلمدانها ، جلد کتابها ، قاب آیینه ها، رحل قرآنها، جعبه ی جواهرات، درهای منقوش و محکوک، قابهای تخته ای، کمانهای رزمی و تزئینی، ورقهای بازی بهره می گرفتند.
نخستین قلمدان نگاری به سال 1106هـ.ق و با رقم ” یا صاحب الزمان” از محمد زمان ، محفوظ در موزه ارمیتاژ سن پطرزبورگ شناخته شده است.
نقوشی که در قلمدانها به کار می رفت سه نوع بود:
1- نقوش گل و مرغ بر سطح رویی و یا دو جناح قلمدان که با یک منظره طبیعی ترکیب شده بود.
2- نقوش گل و بته ای همراه با طوماریهای پیچکی و گیاهی با شاخه های شکوفان
3- نقوش آمیخته با اسلیمیها و صحنه های تصویری با شیوه فرنگی سازی . این نوع قلمدان نگاری بیشتر از دو مورد یاد شده ، رواج داشت.
هرچند شیوه نقاشی لاکی با محمد زمان و در دوره صفوی شروع شد و در دوره افشاریه و زندیه با آثار هنرمندانی چون علی اشرف، محمدهادی و محمد صادق ادامه پیدا کرد اما در دوره قاجاریه بود که به شیوه ای پرتجمل و فاخر تبدیل شد.
عناصر ترکیب دهنده ی آن قاعده مند گردید و تناسباتی موزون پیدا کرد و مردان و زنان جامه ی دوره قاجار بر تن کردند.
یکی از زیباترین آثار این دوره صندوقچه ی جواهرآلات با رقم میرزابابا در سال 1218هـ.ق است که در آن نقش گل و مرغ بیش از پیش چشمگیر شده است.
نقش مایه های نقاشی لاکی در دوره قاجار پرمایه تر شد و در آن از بته های گلدار مکرر ، به خصوص گل سرخ، گل میخک صد پر ، سنبل ، شکوفه های میوه ، پرندگان و پروانه ها ، دسته گلهای مختلط ، گل زنبق، ترکیب بندیهای ساده با نقوش سپری و ترنجی به کار رفت.
نقاشی لاکی در دوره قاجار از نظر کمی و کیفی تحولی درخور یافت. در حقیقت رونق نقاشی لاکی و مینایی در این دوره معلول انحطاط کتاب آرایی بود.
در دوره فتحعلی شاه هنرمندانی چون مهرعلی، میرزابابا، سیدمیرزا و عبدالله خان، قلم موی خود را دیگر در نگاره های کتابها به کار نگرفتند بلکه به جای آن در نقاشیهای لاکی و مینایی و رنگ روغن به کار بستند .
در این دوره شهرهای تهران، اصفهان و شیراز از مراکز تولید آثار نقاشی لاکی و مینایی بود. بر موضوعات این نوع نقاشی ، مضامینی چون صحنه های درباری، صحنه ی جنگ، صحنه های اساطیری و تاریخی و شکار و داوری اخروی و منظره پردازی و اناوع و اقسام گل و مرغ افزوده شد.
یکی از زیباترین جلدهای این دوره جلدی بود که فتحعلیشاه ساخت آن را برای خمسه نظامی شاه طهماسبی سفارش داد و سید میرزا و محمدباقر آن را در سال 1245هـ.ق اجرا کردند.
از نقاشان مطرح این دوره نجفعلی و سه فرزندش محمد کاظم، جعفر و احمد و برادرش محمد اسماعیل بودند که نقاشی لاکی نیمه دوم سده سیزدهم هجری را در اختیار خود داشتند و منوچهرخان، حاکم اصفهان از آنها حمایت می کرد.
در این زمان یک خانواده دیگر نیز در اصفهان در نقاشی لاکی شهرت داشت یعنی خانواده امامییها. نصرالله امامی و رضا امامی آثار لاکی زیبایی با مضمون گل و مرغ در قاب آیینه ها و قلمدانها و جعبه ها پدید آوردند.
در شیراز نیز هم زمان با آنها، آقابزرگ شیرازی به نقاشی لاکی اشتغال داشت و نامی صاحب شهرت در این نوع نقاشی خصوصا در چهره پردازی از رجال مشهور به صورت لاکی داشت.
در دوره ناصری نقاشی لاکی متحول شد و نقش مایه هایی چون شکوفه های فندق ، گوزنها و طوطیها، صحنه هایی از زندگی روستایی، دسته گلهای آزاد، پیکره هایی با جامه های آخرین مد اروپایی و مردان با ریش تراشیده .
زنان با دامنهای پرچین و حجیم و ماخوذ از اروپا وارد آن گردید.
ورود فراوان تصاویر اروپایی و نشریات فرنگی راه را برای اقتباس وسیع از نقش مایه های آن گشود و تکار یکنواخت ترکیب بندیها و نقش مایه ها را به وجود آورد.
در این دوره توجه به شمایل نگاری امام علی (ع) و حسنین (ع) در نقاشیهای لاکی بیان کننده رویکردی جدید در نقاشی اسلامی بود.
نقاشی لاکی با طلیعه ی عصر جدید که از دوره مشروطیت شروع شد رو به افول گذاشت تا اینک کاملا متروک گردید.
در پایان
هنر نقاشی لاکی از جمله صنایع دستی است که بعد از سالیان سال پابرجا مانده است.خرید صنایع دستی از مارسین به صورت آنلاین و اینترنتی برای شما عزیزان فراهم شده است.