ترمه چیست؟
ترمه نوعی پارچه گرانبهای بافتهشده از الیاف بسیار لطیف است و از صنایع دستی نساجی نفیس ایران به شمار میرود.
استفاده از نقشهایی مانند بتهجقهها، گل شاهعباسی، طرحهای خمیده و … جزو ویژگیهای منحصر به فرد ترمهها میباشد. البته در برخی موارد ممکن است که حاشیه دوزیهای زیبایی روی ترمهها ایجاد شود تا جلوه و زیبایی آنها بیش از پیش نمایان شود.
البته که اصفهان یکی از شهر های تولید کننده ی ترمه است ولی ترمه یزد به زیبایی بسیار معروف است. برای ترمهبافی از ابریشم و پشم مرغوب با الیاف بلند استفاده میکنند. نخها با رنگهای گیاهی و مواد مصنوعی طبیعی، و بیشتر به رنگهای عنابی، قرمز، سبز، نارنجی و مشکی رنگرزی میشوند.
برای دیدن و خرید صنایع دستی می توانید با کلیک بر روی لینک وارد صفحه مربوطه شوید.
تاريخچه ترمه
هر چند برخی معتقدند كه زادگاه اصلی ترمه قلب آسيای مركزی و ارتفاعات كشمير است، مشاهدات نشان میدهد شروع ترمه بافی در ايران به اوايل دوره صفويه می رسد.
عده ای نيز بر اين باورند كه ترمه بافی در ابتدا درايران آغاز گرديد و سپس به كشمير راه يافته است. آنچه در خصوص اين پارچه بسيار ظريف ميتوان گفت اين است كه ذوق و سليقه و ابتكار ايرانيان در ظرافت بافت، جنس و طرحهای خيال انگيز آن در جهان كم نظير ميباشد.
این هنر در دوره شاه عباس صفوی به اوج تکامل خود رسید و به شهرتی جهانی دست یافت. شاه عباس طراحان برجسته ای را از چین وارمنستان به ایران دعوت کرد تا هنر نوین خود را به ایرانیان تعلیم دهند به همین دلیل ترمه های آن زمان زیبایی و برجستگی خاصی پیدا کرد .
به گونه ای که امروزه در کل جهان ،ترمه ایران شناخته شده است.
مراحل بافت ترمه
1) مواد اولیه مصرفی :
نخستین مرحله بافت ترمه، مانند هر هنر دیگری، تهیه کردن مواد اولیه آن است. ترمه بیشتر با ابریشم و پشم بافته میشود. اما پشم سفید رایج ترین پشمی است که در بافت ترمه مورد استفاده قرار می گیرد چون رنگ آمیزی آن سادهتر است.
پشم باید مرغوب باشد و الیـاف بلندی داشته باشد که گوسفندان ایران و کشمیر دارای پشم های نرم و محکم خوبی بوده و تا حد زیادی براق و سفید است. و بهترین پشم گوسفند در ناحیه پهلوها، شکم، پشت گردن و سر وساق پا قرار دارد و معمولا این پشمها برای بافت ترمه استفاده می شود.
نحوه آماده کردن، ریسیدن و رنگرزی کردن و بافتن پشم در قرن 16 میلادی در ایران پیشرفت زیادی کرد.
2) شستن پشم :
پس از تهیه مرغوب ترین پشم، باید دقت شود که پشم ها قبل از رنگرزی کاملا تمیز شوده و از هر چربی و کثیفی پاک شوند.
یکی از روش های معمول از گذشته این بود که قبل از قیچی کردن پشم گوسفندان، حیوان را 10 دقیقه در آب میشویند. با اینکار ناخالصی ها کاملا پاک می شوند و پشم کاملا براق و آماده ی چیدن میگردد.
3) سفید کردن پشم :
یکی از مراحل مهم در تهیه ی ترمه سفید کردن پشم است که برای این کار دوروش متعارف وجود دارد که هرکدام را جداگانه بررسی میکنیم.
روش اول : پشمها را در چمنزار پهن می میکنند تا پس از جذب شبنم و تبخیر آن در روز سفیدتر گردد و این عمل را چندین مرحله انجام می دادند.
روش دوم: استفاده از مشتقات گوگرد برای سفید کردن پشم . سرعت این روش بیشتر بوده و در تهیه ی ترمه بیشتر از این روش استفاده میشود.
4) ثابت کردن رنگ :
بعد از سفید کردن پشم ها، نوبت به رنگ کردن آنها میرسد که یکی از مهمترین مراحل در بافت ترمه می باشد. چون رنگهایی که مستقیم بکار برده شوند دوام و ثبات ندارند و رنگرزهای ایران برای رفع این مشکل، از موادی بنام دندانه استفاده می کردند.
دندانه ماده شیمیایی معدنی است که توانایی جذب رنگ را در پشم افزایش می دهد. برای اینکه دندانه واکنش مطلوب خود را در رنگرزی کسب کند باید قبلآ خالص گردد. رایج ترین دندانه ها که در ایران بکار می رفتند عبارتند از : زاج سفید ـ قلع ـ روی ـ کلر ـ سرب و سولفاتهای دیگر که مواد معدنی و مازوج و برگ سماق و غیره که مواد گیاهی بودند.
5) رنگرزی به وسیله رنگهای طبیعی و گیاهی :
رنگ ترمههای ایرانی معمولا از گیاهان طبیعی تهیه می شود. این رنگ ممکن است از ریشه، تنه، برگها، گل، میوه و یا پوست گیاهان بدست آید. چون حفظ پارچه های ترمه پشمی بسیار مشکل است و در اثر رطوبت و بید از میان رفته اند و اطلاعات کمی از رنگ آنها باقی مانده است.
ابزار كار و شيوه بافت ترمه
دستگاه بافندگی ترمه، تقريبا شبيه ساير دستگاههای نساجی سنتی، چوبی است و در خود مناطق توليد و توسط صنعتگران محلي ساخته مي شود.
اين نوع دستگاهها چهار وردی است كه وردها توسط پدالهايی كه در زير پاي بافنـده قرار دارند بــه حركت در مي آيند. پس از تهيه مواد اوليه و تدارك دستگاه بافندگي كار چله كشی به شكلی كه در بافت ساير منسوجات دست بافت رايج است انجام و بدنبال آن عمل بافت آغاز می گردد.
هر دستگاه نياز به يك گوشواره كش دارد كه استادكار در پشت دستگاه نشسته و گوشواره كش در بالای آن قرار مي گيرد که كار وي انتخاب و تعيين نخهاي مخصوص جهت ايجاد نقش بر روی پارچه می باشد و نقوشي كه معمولا بر روی ترمه هاي ايرانی ديده می شود حاصل و نتيجه همكاری گوشواره كش با استاد است.
بافت ترمه كار بسيار مشكل و طاقت فرسايی بوده است. بافت ترمه با دستگاههاي سنتي نياز به صرف وقت، دقت و مهارت فراوان بوده و به كمك اين دستگاه می توان حدود 20 الي 25 سانتي متر ترمه مرغوب در طول روز ( معادل 8 ساعت کار مفيد ) بافت ولی با استفاده از دستگاه ژاكارد كه در حقيقت كار گوشواره كش در دستگاههای ساده بافندگی را انجام مي دهد توليد كمی افزايش يافته و به حدود 100 سانتي متر در روز رسيده است.
يكي از حساس ترين وظايف بافنده انتخاب رنگ و هماهنگي آن می باشد كه ترمه باف بايد سعي و دقت بسياری در آن بكار برد و دشواری اين مطلب وقتي روشن می شود كه توجه كنيم تارهای ترمه بايد همگی دارای يك رنگ و از يك جنس باشند و تنها انتخاب رنگ در مورد پودها متفاوت بود، يعنی زمينه هميشه ثابت و تنها در متن آن می بايست انتخاب رنگها صورت پذيرد.
انواع ترمه
انواع ترمه های ایرانی و کشمیری بشرح زیر می باشند:
1_ شال چهرقدی :
اندازه آن 5/1*5/1 می باشد و برای روسری یا بقچه بکار می رود که هم لچک ترنجی آن متداول بوده و هم نوع گلدار آن .
2_ شال راه راه :
که بر دونوع است :
- شال راه راه پهن
- شال راه راه باریک
که هرکدام نوع مصرف خودش را متناسب با سلیقه افراد در استفاده از آنها دارد.
3_ ترمه شال اتابکی :
از نوع کشمیری است و از پشم بسیار لطیف بافته می شود.
4_ترمه شال بندی :
نقشه آن شبیه لانه زنبور است و داخل هر خانه یک گل یا یک بته می خورد
5_ ترمه شال محرمات :
به نوعی شال راه راه گفته می شود که پهنای رههای آن متفاوت است .
6_ شال کشمیری :
به انواع شالهای بافت کشمیر گفته می شود که معروفترین آن نقشه بته جقه ،نقشه شاخ گوزنی و نقشه درختی می باشند.
7_ شال زمردی :
نوع اعلای شال کشمیری است که زمینه نیلی با نقشه بته جقه و رنگهای بسیار زنده بخصوص رنگ سبز زمردی دارد.
8_ شال کرمان :
به تمام شالهای بافت کرمان گفته می شودو انواع گوناگون دارد .
9_ شال امیری :
همچنانکه از نامش پیداست از انواع درباری و اعلای شالهای کشمیری است عموما نقش بته جقه و شاخ گوزنی آن دیده شده است .
10_ شال یزدی :
ترمه های یزدی به ترمه های بافت منطقه یزد گفته می شود که اکثرا یا راه راه هستند و یا گلهای شاه عباسی می خورند که قدیمی و نایاب هستند.
نگهداری، شستشو و اتو کشی ترمه
اصولاً پارچهٔ ترمه به سبب بافت منحصر به فرد و به دلیل تراکم زیاد پودهایش از یک مقاومت نسبی مطلوب برخوردار است و در مجموع پردوام تر از بقیهٔ انواع پارچه است. با این وجود، نور و رطوبت از بزرگترین عوامل رنگ پریدگی ترمه است. زیرا قسمتهای سیاه آن در برابر نور و حرارت حساس تر از بقیهٔ قسمتها بوده و به راحتی آنها را جذب میکند.
هم چنین بید یکی از دشمنان ترمه است و به همان گونه که پارچههای پشمی در برابر بیدزدگی محافظت میشود، میبایست در نگهداشت ترمه اقدام شود، که متداولترین آنها استفاده از نفتالین میباشد. از آن جا که معمولاً ترمه با آستری و یراق همراه میشود، شستن ترمه با آب به محصول آسیب میرساند و از طرفی دمای بالای آب و مواد شیمیایی موجود در مواد شوینده نیز میتواند آسیب زا باشد؛ بنابراین تنها راهی که برای شستشوی ترمه پیشنهاد شده خشکشویی است.