مجله مارسین, مجله هنر

همه چیز درباره منبت کاری

همه چیز درباره منبت کاری
منبت کاری هنری دیرینه ای است که سالها دارای طرفداران و علاقه مندان ویژه ی خود بوده است منبت کاری هنری است که با دقت و ظرافت بسیار روی بدنه ی چوب هک می شود.  این هنر از زیر شاخه های صنایع دستی است که برای تزئین موارد مختلف مورد استفاده قرار میگیرد.در خرید صنایع دستی مختلف اگر با دقت مشاهده کنید شاید بر روی بعضی از آنها بتوانید هنر منبت را نیز مشاهده کنید.در این مقاله به هنر اصیل منبت کاری می پردازیم، تاریخچه ی منبت کاری را برررسی می کنبم و ابزار و روش های منبت کاری را شرح می دهیم، پس در ادامه با ما همراه باشید.
آشنایی با منبت کاری به حساب می آید. در این هنر نقش‌ها به صورت نقش برجسته روی زمینه کار قرار می‌گیرند. منبت‌کاری چوب یکی از شاخه‌های منبت کاری است که به صورت کنده کاری روی چوب اجرا می‌شود.
این هنر اصیل ایرانی از گذشته تا به امروز همواره مورد توجه بوده و در آثار حجمی و تزئینی فراوانی به کار گرفته شده است. منبت کار کسی است که با استفاده از خلاقیت و دستان هنرمند خود می تواند نقوشی برجسته را بر روی چوب به وجود آورد. برجستگی یک عنصر مهم در منبت کاری است که به خوبی قابل مشاهده است. برجستگی های اشیا در منبت کاری بر روی چوب نیز برجسته و برآمده از چوب به نظر خواهد رسید.

سابقه تاریخی منبت کاری 

چون از گذشته های خیلی دور، انسانهای نخستین با ابزارهای برنده و تیز چوب را تراش میدادند، نمیتوان به صورت دقیق گفت سابقه ی اصلی هنر منبت کاری به چه زمانی باز میگردد.

منبت کاری روی چوب از قدیم در ایران مرسوم بوده است. در کتیبه هایی که از خزانه داریوش در تخت جمشید بدست آمده، سخن از پرداخت دستمزد به هنرمندانی است که روی درهای چوبی کنده کاری می کرده اند.

البته مدارک معتبری از پیشینیان این هنر در دست نداریم و دلیل این امر آن است که عمر چوب کوتاه است و بر اثر مرور زمان از میان می رود.

اما در کشور ما آثاری از منبت کاری های نسبتا قدیمی بجای مانده که بر روی درب مقبره های ائمه اطهار(ع) و نیز منبرها انجام شده است. دلیل سالم ماندن این آثار، هم احترام مذهبی مردم به این اماکن و هم بید زدایی آنهاست.پاره ای از این آثار 900 تا 1000 سال قدمت دارند.

کهن‌ترین درب چوبی منبت کاری شده اکنون در موزه «اکبر آباد» هندوستان حفظ می شود. این درب متعلق به کاخ سلطان محمود در غزنه است.

در موزه های ایران نیز چند درب چوبی متعلق به قرنهای چهارم و پنجم هجری موجود است. کنده کاری این دربها به صورت شاخ و برگ و کتیبه های مختلف با آیه های قرآن مجید است. مطالعه دقیق این دربهای چوبی نشان می دهد که هنر منبت کاری و هنر گچ بری از نظر موضوع تزئینات زیاد اختلاف نداشته اند. در حقیقت همان تحولی که از دوره ساسانیان تا دوره اسلامی در گچ بریها دیده میشود در کنده کاری روی چوب نیز بچشم می خورد.

آثاری از چوبهای منبت کاری شده در دوره های پیش از اسلام در دست نیست و آثاری که از منبت کاری دوره اسلامی باقی مانده متعلق به بناهای مذهبی است.

در عصر تیموریان هنر منبت کاری به همان شیوه و روش دوره های قبلی و مغول ادامه یافت. در دوره صفویان منبت کاری مانند سایر هنرهای دیگر ایران رو به کمال رفت و منجر به خلق شاهکارهای زیادی شد.

در اصفهان مساجدی از عهد صفویان وجود دارند که دربهایشان هنوز دست نخورده و سالم باقی مانده اند، مانند درب مدرسه شاه سلطان حسین.

آرامگاه شاهزاده حسین در قزوین نیز درب بسیار زیبایی دارد که از دوره شاه طهماسب باقی مانده است. یکی از زیباترین آثار منبت کاری شده ایران رحلی است که در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می شود و علاوه بر تزئینات شاخ و برگ به سبک ساسانی، نام دوازده تن از ائمه معصومین (ع) و تاریخ ۷۶۱ قمری نیز بر روی آن دیده می شود.

منبت کارهای دیگری نیز به دست هنرمندان ایرانی برای آرامگاه امیر تیمور و مسجد شاه زند در سمرقند بوجود آمده که آثارش امروزه هنوز باقی است و در دوره زند و قاجار، هنر ظریف و زیبای منبت کاری از رونق افتاد. ساختن دربهای منبت یا قطعات بزرگ جای خود را به اشیاء کوچکتری مانند رحل و قاب آیینه داد.

در عصر حاضر هنر منبت کاری همچنان رواج دارد و در گوشه و کنار ایران هنرمندان بسیاری بدان مشغولند اما متاسفانه رفته رفته استفاده از نقوش اصیل که شامل طرحهای اسلیمی و ختایی با گل و بوته است رو به فراموشی می رود و طرحهای خارجی جای آنها را می گیرد.

اگر این شیوه به همین شکل ادامه یابد، هنر منبت ایران در مقایسه با منیت کشورهای هند، پاکستان و تایلند عقب خواهد ماند.

در نوعی از این هنر، بجای آنکه زمینه چوب را کنده کاری کنند و نقش مورد نظر را برجسته سازند، چوبهای مختلف را با رنگهای گوناگون طبیعی آن بریده پهلوی هم قرار می دهند. این کار شباهت زیادی به هنر موزاییک دارد.

در این گونه جدید از چوبهای شمشاد برای رنگ زرد و عناب برای رنگ قرمز استفاده می کنند. زمینه کاری بیشتر از چوب گردو با ریشه درختان جنگلی است که خود دارای نقوش زیبایی هستند.

جالب اینجاست که تکنیک کار با قدیم تفاوت چندانی نکرده است. البته از ۲۰۰ تا ۳۰ سال پیش تا کنون پیشرفت هایی در مورد نحوه ساختن ابزار حاصل شده، اما روش کار تغییر چشمگیری نداشته است.

مواد و مصالح منبت کاری

مهمترین ماده ای که روی آن منبت کاری می کنند چوب است. این چوب باید محکم و بدون گره باشد. برای این منظور از چوبهای گردو، چوب گلابی، چوب چنارف نارون، چوب راش، چوب تبریزی و... استفاده می کنند. البته آبنوس و بقم چون هم محکمتر و هم چربتر هستند دوام بیشتری دارند؛ اما در ایران بخاطر فراوانی چوب گردو اکثرأ از این چوب استفاده می شود .

شناخت راه چوب، یکی از مهمترین اصول کار است. راه چوب همان مسیر رشد عمودی درخت است و به آن اصطلاحا راه راست می گویند. برش افقی درخت را راپوده می نامند که بر روی آن منبت کاری نمی شود.

اگر روی چوبی گره مشاهده شود، برای منبت کاری در سطح آن، گره را به دو قسمت تقسیم می کنند و از مرکز گره به سمت محیط  گره مغار می زنند. در غیر اینصورت، گره از روی چوب کنده می شود. از دیگر مصالح منبت کاری می توان از «عاج»، صدف» و «استخوانه» نام برد.

 

وسایل و ابزار منبت کاری

مغار :

وسیله ای است برای تراشیدن چوب و اندازه های مختلفی دارد که این اندازه ها بر اساس پهنای مغار تعیین می شود. در موقع کنده کاری باید انحنای شیب دار مغار به سمت کار باشد. مغارها انواع گوناگون دارند.

  • مغار کبریتی : نازکترین مغار است؛ نوک آن یک میلیمتر پهنا دارد و برای کندن سطوح صاف بکار می رود.
  • مغار تخت باصاف : از این مغار برای شیب دادن و کندن سطوح صاف استفاده می شود.
  • مغار نیم باز : تیغه این مغار کمی انحنا دارد. داخلش نسبت به مغار تخت کمی گود است. دارای دهانه ای باز می باشد و برای ایجاد قوس و سطوح شیب داری بکار می رود که با مغار صاف امکان پذیر نیست.
  • مغار کیلویی : برای ایجاد انحناهای عمیق استفاده می شود. این مغار، گودی بیشتری از مغار نیم باز دارد و شیب آن تندتر است.
  • مغار شفره : مقطع این مغار به شکل «۷» است و برای ایجاد خط بین دو سطح که نسبت به هم زاویه دارند با عمود هستند بکار می رود. همچنین طرح را از زمینه جدا می کند.

کلیه مغارهای نامبرده دارای نوع خمیده یا کج نیز هستند. از مغارهای کج در جاهایی استفاده می کنند که امکان استفاده از مغار صاف نباشد.

  • مغار کبریتی کج
  • مغار صاف کج
  • مغار نیم باز کج
  • مغار کیلویی کج
  • مغار شفره کج

مغار منبت کاری وسیله مورد نیاز منبت

سوهان : 

برای ساییدن چوب و دیگر مواد منبت کاری بکار می رود و انواع مختلفی دارد.

1 و 2) سوهان دوسر صاف و کج : از نوع صاف برای ساییدن و از نوع کچ برای صاف کردن محل گود استفاده می شود.

3) سوهان سه پهلوی سه گوش : از این سوهان برای تراش دادن و صاف کردن سطوح استفاده می کنند.

4) سوهان سه پهلوی صاف

5) سوهان نیم گرد

6) سوهان دم کاردی

7) سوهان دم موشی، که نازک و کوچک است و برای کارهای خیلی ظریف مورد استفاده قرار می گیرد.

8) سوهان گرد، که برای صاف کردن داخل سوراخ یا دایره بکار می رود.

سوهان منبت کاری وسایل مورد نیاز منبت

چوب ساب :

برای از میان بردن پستی و بلند بهای زمینه یا گرد کردن پایه های میز و صندلی بکار می رود و دو نوع دارد :

1) چوب ساب کج

2) چوب ساب راست

چوب ساب منبت کاری ابزار منبت

چکش یا تخماق :

برای کوبیدن و ضربه زدن به انتهای مغار بکار می رود. جنس سر این چکش در قدیم از چوب بود ولی هم اکنون برای ساختن آن از پلاستیک فشرده استفاده می کنند. پلاستیک فشرده سبب می شود تا ضربات، صدا نداشته باشند و دسته مغار آسیب نبیند و ضمنا وزن مناسب چکش نیز، هنرمند منبت کار را خسته نکند.

چکش منبت ابزار منبت کاری

روغن دان :

جعبه ای است که داخل آن پنبه آغشته به روغن خوراکی یا پارافین قرار دارد. نوک مغار حین تماس با پنبه چرب می شود. بدین ترتیب موقع کنده کاری، مغار راحت جلو می رود و براده را به شکلی ظریف برمی دارد.

روغن دان ابزار منبت کاری

سنگ نفت :

برای تیز کردن نوک مغار بکار می رود. نوک مغار باید همیشه نیز و صاف باشد، در غیر اینصورت عمل دلخواه را انجام نمی دهد. یک طرف سنگ نفت زبرتر از طرف دیگر است. برای تیز کردن مغار، تیغه را اول با قسمت زبر و سپس با قسمت نرم تیز می کنند.

نوک بعضی مغارها آنقدر تیز است که می تواند موی دست را بتراشد. سنگ را در نفت می گذارند تا همیشه ترم بماند و تیغه مغار را خراش ندهد. اگر سنگ در نفت نباشد خود نیز ناهمگون و سریع ساییده خواهد شد.

سنگ نفت ابزار منبت کاری

گیره :

کار برای اجرای عمل مثبت به گیره بسته می شود. وجود گیره بسیار الزامی است، زیرا دستهای هنرمند برای ایجاد خلاقیت باید آزاد باشد.

گیره ابزار منبت کاری

روش کار منبت کاری

1) ایجاد فرم اوليه

فرم لازم و اصلی برای شروع کار منبت توسط نجار فراهم می شود.

2) طرح 

ممکن است طرح در ذهن هنرمند منبت کار وجود داشته باشد. در این حالت وی مستقیمأ آنچه را که در ذهن دارد به سطح کار منتقل می کند. در حالت دیگر طراح ، طرح را بر روی کاغذ می کشد و به هنرمند منبت کار می دهد. این طرح به سه روش برسطح کار منتقل می شود.

الف : فتوکپی طرح اولیه را روی چوب می چسبانند.

ب : با قرار دادن «کاربن» در حد فاصل طرح و سطح کار، طرح بر روی کار منتقل می گردد.

ج : کاغذی که طرح روی آن کشیده شده به روغن آغشته می شود. این کاغذ را روی چوب می گذارند و با مداد روی خطوط طرح می کشند تا نقش طرح از طرف دیگر روی چوب منتقل گردد.

3) نحوه منبت کاری

قطعه کار را به گیره می بندیم. ابتدا با مغار شفره، خطوط محیطی طرح را مشخص می سازیم و از زمینه جدا می کنیم. سپس با مغار راست، زمينه کار را بنحوی پایین می بریم که سطوح گود شده در سراسر زمینه یکسان باشند. بعد با مغارهای مختلف و با توجه به تناسب طرح از نظر انحناء خطوط راست و منحنی، گودی و برجستگی، عمل منبت کاری را ادامه می دهیم.

در منبت کاری، با یک دست مغار و با دست دیگر چکش را نگاه می داریم و بر حسب مقدار چوبی که باید برداشته شود، زوایای مختلفی به نوک مغار می دهیم. برای بار برداری و کندن زمینه از ضربات چکش به دسته مغار استفاده می کنیم و هنگام مثبت کردن طرح اصلی، با هردو دست مغار را می گیریم. 

هرگاه جهت حرکت مغار از راست به چپ باشد دسته مغار در دست راست قرار می گیرد. در این حالت منبت کار را راست دست می گویند. حال اگر منبت کار بخواهد مغار را از چپ به راست حرکت دهد، باید کار را از گیره جدا و جهت آن را عوض کند یا اینکه خود وی بسمت دیگر گیره برود. اگر منبت کار «چپ دست» باشد عکس این مراحل صورت می گیرد.

هنرمندان متبحر با هر دو دست منبت کاری می کنند؛ حسن این روش در آن است که هنرمند موقع اجرای کار، راحت تر است و از اتلاف وقت جلوگیری می شود . هنگام کار با مغار، گاهگاهی نوک مغار را با روغن آغشته می کنیم تا مغار به ترمی کار کنند و یکدست براده بردارد.

پس از پایان کار منبت کاری، سطوح کار با سنباده بسیار نرم، صاف و صیقلی می شود. در مرحله بعد بدان روغن یا پلی استر می زنیم تا چوب بر اثر مرور زمان ترک نخورد و در مقابل رطوبت مقاوم باشد.

یک کار منبت شده خوب دارای این خصوصیات می باشد :

  • يکپا رچه، صاف و صیقلی است.
  • کار منبت پیچیده و ظریف است.
  • طرح آن از اصالت برخوردار بوده و تناسبات آن رعایت شده است.

انواع منبت از نظر فرم ظاهری

  1. رولیف : نقش برجسته ای که از سطح زمینه کار بیرون نیامده است و با حاشیه کنار کادر همسطح می باشد.
  2. یارولیف : نقش برجسته ای که از سطح زمینه کار بالاتر آمده باشد.
  3. اورولیف : مرحله کاملتری از یارولیف است، برجستگیهای بسیار زیاد میشود و از روی کار کاملا بیرون می زند.

اگر تمامی نقش برجسته از سطح کار بیرون آمده باشد بدان پیکره می گویند.

مارسین-فروشگاه صنایع دستی

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *