همه چیز درباره نگارگری

تاریخچه نگارگری در ایران

تاریخ نگارگری در ایران به غارهای لرستان، در دل نقوشی کهن می رسد، که بیش از 8 هزار سال قدمت دارند.. این نگاره‌های اولیه، گویی نخستین زمزمه‌های خلق تصویری در سرزمین ایران بودند.

اما شکوفایی این هنر را باید در دورانی جستجو کرد که مانی نقاش، نقوشی بدیع بر بوم هستی نقش زد. مانی در عصر ساسانیان، راهی جدید در پیش گرفت و با ادعای نبوت، به خلق تصاویری پرداخت که آیین و اندیشه‌اش را روایت می‌کردند.

او با ظرافت و تبحر، مفاهیم عمیق دینی را در قالب نقاشی‌هایی بدیع به تصویر کشید. گویی قلم موی او، زبانی تصویری آفرید که فراتر از کلمات، پیام مانوی را به مخاطبان منتقل می‌کرد.

این “زبان تصویری” به سرعت مرزهای ایران را درنوردید و تا آسیای مرکزی، کره، ژاپن و چین نفوذ کرد. نقاشی به رکن اصلی آیین مانوی بدل شد و در تزیین و مصورسازی کتاب‌های دینی این آیین به کار گرفته شد.

به دستور مانی، فضاهایی موسوم به “نگارستان” بنا شد و دیوارهای آن با نقوش برگرفته از فلسفه مانوی و مضامینی چون خلقت انسان و سرنوشت او مزین گشت.

از این رو، به نگارگری پیش از اسلام در ایران، “هنر مانوی” نیز می‌گویند. هنری که پس از ظهور اسلام، به “نگارگری اسلامی” تغییر نام یافت.

در هنر مانوی، ردپای تاثیر هنر ساسانیان به وضوح قابل مشاهده است. حاشیه‌های نقاشی‌ها غالباً با نقوش گیاهی و تذهیب‌های ظریف تزئین می‌شدند و شاخ و برگ‌ها، فضایی خیال‌انگیز و بدیع خلق می‌کردند.

مانویان پیش از آغاز کار، سطح نقاشی را صاف و محکم می‌کردند و سپس با مرکب قرمز یا سیاه، خطوط حاشیه‌ای را ترسیم می‌کردند. در نهایت با ظرافت و دقت، رنگ‌ها را بر بوم نقاشی می‌نهادند.

مانی در آثار خود، همواره در تلاش بود تا مفاهیمی عمیق را به تصویر بکشد. او زیبایی و زشتی سیرت، نیک و بد، و مفاهیمی از این دست را در قالب نقاشی‌هایی بدیع به نمایش می‌گذاشت.

در آثار او، انسان‌های زشت‌سیرت، هیولاهایی نفرت‌انگیز و انسان‌های نیک‌سرشت، با چهره‌ای زیبا و نورانی به تصویر کشیده شده‌اند.

رنگ‌های غالب در این نقاشی‌ها، رنگ‌های تند و درخشان مانند قرمز و ارغوانی بودند که در کنار فیروزه‌ای، سبز، طلایی و نقره‌ای، جلوه‌ای بدیع خلق می‌کردند.

رنگ زرد طلایی در آثار مانی، نمادی از نور و بی وزنی بود و او از آن برای به تصویر کشیدن مفاهیمی چون آخرت، روشنایی، پادشاهی جاودان و معرفت استفاده می‌کرد.

“کتاب ارژنگ”، مشهورترین اثر مانوی و از نخستین نمونه‌های نگارگری کتب ایرانی (نگارنامه) به شمار می‌رود که در دوران ساسانیان توسط مانی خلق شد. این کتاب، گنجینه‌ای ارزشمند از هنر و اندیشه مانوی است که تا به امروز بر جای مانده و گواهی بر نبوغ و خلاقیت این هنرمند بزرگ ایرانی می‌دهد.

نگارگری ایرانی بعد از اسلام

پس از ورود اسلام به ایران، هنر نگارگری با دگرگونی‌های عمیقی روبرو شد. اما این دگرگونی‌ها به معنای نابودی این هنر اصیل ایرانی نبود، بلکه سرآغازی برای تحولات و نوآوری‌های شگفت‌انگیز در این عرصه بود.

در این دوران، هنرمندان ایرانی با الهام از تعالیم اسلامی و تلفیق آن با میراث غنی هنر ایرانی، سبک‌های نوینی را در نگارگری ابداع کردند.

مهم‌ترین ویژگی نگارگری ایرانی بعد از اسلام، توجه به موضوعات مذهبی بود. هنرمندان با ظرافت و مهارت، داستان‌های قرآنی، احادیث و وقایع تاریخی اسلام را در قالب نقاشی‌هایی بدیع به تصویر می‌کشیدند.

از جمله مشهورترین مکاتب نگارگری بعد از اسلام می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مکتب بغداد: این مکتب که در دوران عباسیان رونق داشت، با ظرافت و دقت در جزئیات و استفاده از رنگ‌های طلایی و لاجوردی شناخته می‌شود.

• مکتب سلجوقی: این مکتب که در دوران حکومت سلجوقیان در ایران رواج داشت، به استفاده از رنگ‌های تند و شاد و نیز به تصویر کشیدن صحنه‌های شکار و بزم مشهور است.

• مکتب تبریز: این مکتب که در دوران ایلخانیان و تیموریان در تبریز رونق داشت، از ظرافت و ریزه‌کاری‌های کم‌نظیر و نیز استفاده از رنگ‌های لطیف و روح‌نواز برخوردار است.

• مکتب هرات: این مکتب که در دوران تیموریان در هرات شکل گرفت، به واقع‌گرایی و توجه به جزئیات، به خصوص در به تصویر کشیدن چهره انسان‌ها مشهور است.

نگارگری مکتب هرات

• مکتب اصفهان: این مکتب که در دوران صفویه در اصفهان رونق داشت، به استفاده از رنگ‌های شاد و متنوع و نیز به تصویر کشیدن مینیاتورهای پرتره مشهور است.

مینیاتور چیست؟

واژه مینیاتور اصطلاحی است که به اشتباه به جای نگارگری به کار می‌رود. این واژه ریشه‌ای فرانسوی به معنی کوچک و ظریف دارد و بیشتر برای توصیف آثار کوچک اندازه بخصوص در دوران قرون وسطی به کار می‌رفت. اما نگارگری ایران جز در مورد کوچکی ابعاد و برخی ظریف‌کاری‌ها هیچ قرابتی با مینیاتور ندارد.