همه چیز درباره پیدایش لعاب سلادن

لعاب سلادن چیست؟

عنوان سلادن، به ظروف سفالین با خمیر، سنگی و یا چینی (Procelain) اطلاق می­شود، که لعاب سلادن به دلیل وجود آهن در طی عملیات پخت به طیف رنگ­ های سبز، سبز آبی و سبز خاکستری تبدیل می­شود. البته برخی مواقع بر اثر اکسیداسیون، رنگ لعاب به قهوه­ای و یا خاکستری روشن نیز می­گراید اما تمامی طیف های رنگی لعاب سلادن خاص و زیباست.

خاک سلادن­ ها از جنس خاک چینی، شامل کائولین (Kaolinite) است که در واقع سیلیکات آلومینیوم هیدارته شده با ترکیب شیمیایی OH₄) ) AL₂ si₂ o₅است. با افزودن آب به خاک چینی، چسپندگی آن بسیار فراوان و قابلیت شکل­ دهی آن بالا می­رود. حداقل حرارت لازم در کوره برای تولید یک سلادن مرغوب، 1260­­درجۀ سانتیگراد یا 2300­درجۀ فارنهایت است.

لعاب سلادن چه رنگی است؟

لعاب سلادن بدون افزودن مواد رنگی، شفاف و بی­رنگ است ولی با افزودن مقادیر مختلف اکسید آهن، به رنگ­ های مختلف در می­آید. در واقع، رنگ لعاب سلادن، بسته به میزان اکسید آهن آن می ­باشد (Britt, 2007:67). با افزودن از  3/. درصد تا 3 درصد اکسید آهن، رنگ لعاب از سبز آبی تا سبز متفاوت است و افزودن 4 درصد اکسید آهن سبب ایجاد رنگ زیتونی لعاب می­ شود (Ibid:68). در واقع، رنگ خاکستری و یا سبز لعاب، نتیجۀ تبدیل محتویات آهن سه­ ظرفیتی (Ferric) به فروس یا آهن دو­ظرفیتی (Ferrous)، یعنی ترکیب (Fe₂O₃ → FeO) در جریان پخت است.

به­ طور­_­کلی، رنگ­ سلادن­ ها عموما شامل زیتونی، زرد، عسلی یا کهربایی، سبز، آبی و یا آبی آسمانی است . یکی از رنگ های سبز این لعاب اینقدر خاص و مشهور است که به رنگ سبز سلادن شناخته می شود.

 خاستگاه سلادن

نخستین سلادن­ ها به صورت پروتو-پروسلین در 3500­پ.­م تولید شد و در طی سلسلۀ شانگ (1600-1046­پ .م) به اوج خود رسید .  در دورۀ هان (206-221م) برای نخستین ­بار سلادن­هایی از جنس چینی ساخته شد. این نوع سلادن­ ها در دورۀ سونگ (960-1279م) از نظر مهارت در تکنیک و تزیین، به منتها درجۀ ظرافت و زیبایی رسید.

لذا بسیاری، از این دوران به عنوان دوران بلوغ سلادن یاد کرده ­اند. با آن که در دورۀ یوآن (1271 – 1368م) و دورۀ مینگ (1368-1644م) سلادن همچنان تولید می­شد، اما این دوره­ ها به عنوان دوران افول سلادن قلمداد می­شوند.

توضیح آن که در دوران مینگ  (1368-1644م) نیز با رواج ظروف آبی و سفید، کوره­ های سلادن، تولید خود را متوقف کردند و آن دسته از کوره­ هایی هم که در اواخر این دوره همچنان به تولید ادامه دادند، تنها به تولید سلادن خشن و معمولی با کاربرد روزمره پرداختند .

کوره­ های تولیدکنندۀ سلادن از 3500 پ.م تا دورۀ تانگ

نخستین کوره­ های تولیدکنندۀ لعاب سلادن در 3500 پ.م در چین جنوبی و در ایالت چگینگ واقع شده ­اند.

از مهم­ترین کوره­ های چگینگ، می­توان به کوره ­های شائو هسینگو کوره­ های متعددی در کرانۀ رودخانۀ نینگ اشاره کرد. در دورۀ هان (206-221م-) نیز  کوره­ های شانگ (واقع در شمال چگینگ) از مهم­ترین کوره ­های تولیدکنندۀ سلادن به شمار می­رفتند. این ایالت تا سلسله ­های وی ، جین، سلسله ­های شمالی و جنوبی  و سلسلۀ تانگ همچنان به تولید سلادن می­پرداخت. مهم­ترین کوره ­های تولید لعاب سلادن در سلسلۀ تانگ در دشت نینگ-شائوکینگ در بخش شرقی چکینگ واقع شده ­است.

  این کوره ­ها به دلیل ظهور بسیاری از کوره­ های قابل­توجه در شمال و همچنین کوره­ های نظیر لانگ چوان در چکینگ جنوبی به تدریج رو به افول نهادند و در نهایت به صورت کلی، کوره­ های سونگ، جایگزین آنها شد .

نخستین کوره­ های سلادن در چین شمالی به صورت محدود در اوایل سلسلۀ تانگ شامل کوره ­های یائوجو واقع در حدود 75 مایلی شمال چانگ ‘ ان بود. به این دسته سلادن­ ها به دلیل قرارگیری در چین شمالی، عنوان سلادن شمالی اطلاق گردید.

به طور کلی، سفال لعاب سلادن در دورۀ سونگ به اوج خود رسید. در این دوره، کوره­ های منطقۀ لانگ­چوآن در بخش جنوبی چگینگ، به ساخت سلادن­ های بسیار زیبا پرداختند. علاوه بر این کوره ­ها، کوره ­های متعددی در خارج چگینگ و در مناطق مختلف شمالی و جنوبی چین احداث شد، که برخی از آن ها نظیر کوره ­های کوون تا دورۀ مینگ و برخی نظیر کوره­ های یائوجو تا دورۀ یوآن به حیات خود ادامه دادند.

ورود سلادن گونۀ یوئه به ایران 

قدیمی­ ترین سلادن وارد شده به ایران بر اساس کاوش های وایت­ هاوس، سلادن­ های گونۀ یوئه در سیراف است که در مرحلۀ  به دست آمده و متعلق به اواخر قرن 3 هـ.ق/9م است . در کاوش ­های سال 1389­هـ.ش نیز در سیراف (اسماعیلی، 1389) در ترانشۀ B سلادن گونۀ یوئه به همراه   گونه ­های دیگر سلادن به ­دست آمده که به قرن 3 هـ.ق/9م تاریخ­ گذاری شده ­اند.

 تاکنون، با توجه به گزارش­ کاوش­ ها و بررسی­ های باستان­ شناسی در مناطق خلیج فارس و دریای عمان و نیز مناطق داخلی ایران، هیچ­گونه مدرکی دالّ بر وجود سفال­ های لعاب  سلادن در ایران قبل از دوران اسلامی به دست نیامده.یا لااقل گزارش نشده است.

در مسالک و ممالک ابن خردادبه از منابع جغرافیای تاریخی قرن 3 هـ.ق/9م از سفال سبزرنگ به عنوان یکی از کالاهای وارداتی از چین یاد شده است.

علاوه ­بر این، بر اساس­ مطالعات جان گای (John Guy) که بیشتر بر مبنای مطالعۀ منابع مکتوب چینی صورت ­گرفته است، قبل از قرن اول هجری قمری، حجم تجارت خارجی چین بسیار اندک بوده. ولی در دورۀ تانگ قرن (906 – 618 م) تجارت گیاهان معطر خاورمیانه و ادویه­ جات جنوب شرق آسیا با چین رونق می­گیرد و در قرن 3هـ.ق/ 9­م از سفال برای اولین­بار به عنوان مادۀ تجاری استفاده می­ شود.

 علاوه بر مطالعات گای، پژوهش ­های باستان­ شناسان نیز نشان می­دهد که صادرات سفال و چینی­ جات به خاورمیانه پیش از قرن 3­هـ.ق/ 9م رونق نیافته است. در میان چینی­ های وارداتی، سلادنی را که در این دوره دولت چین صادر می­نمود، سلادن گونۀ یوئه  بوده است، که علاوه بر ایران، در عراق و مصر نیز به دست آمده است. در کره نیز وضعیت به همین صورت بوده است چرا که نخستین چینی­ ها در پی افزایش صادارت خارجی چین در اواخر قرن 9­م تا اوایل قرن 10م به این کشور وارد می­شود. در این دوره سلادن­ های یوئه به کره صادر می­شود و از آن پس مورد تقلید هنرمندان کره­ای قرار می­گیرد .

در مسیر ارتباط دریایی ایران و چین، قدیمی­ ترین مرکزی که لعاب سلادن در آن به دست آمده شانگا در ساحل شرقی آفریقا است، که در آن سلادن یوئه در لایه ­های فازهای 4 و 15 و در ترانشه­ های 6-10 مربوط به میانۀ قرن 3 تا 6 هـ.ق /9 تا 12م به­ دست آمده است.پس از شانگا، سیراف و صحار از قدیمی­ ترین مراکزی هستند که در آنها لعاب هاب سلادن­ هم­دوره­ یعنی اواخر قرن 3هـ.ق (گونۀ یوئه)  به دست آمده است . 

سلادن گونۀ یوئه

جنس این نوع ظروف از خمیرۀ سنگی بسیار ظریف با بافتی متراکم است. رنگ خمیرۀ این ظروف در هنگام پخت از نخودی تا خاکستری روشن و خاکستری تیره متغیر است. معمولا خمیرۀ سفال­ های زمخت در طیف رنگ­ های روشن همچون خاکستری روشن است؛ در حالی­ که خمیرۀ ظروف یوئۀ ظریف، معمولا به رنگ خاکستری متوسط (نه روشن و نه تیره) می ­باشد . در برخی از کاسه­ های سلادن گونۀ یوئه که دارای لبۀ ظریف و بدنۀ زمخت هستند، رنگ لعاب در نزدیکی­ های لبه به علت پخت سریع، مایل به خاکستری است در حالی که قسمت ضخیم ظرف به دلیل پخت اندک، نخودی و یا نخودی صورتی رنگ است .

بیشتر ظروف یوئه، ساده و بدون تزیین هستند. اما پس از میانۀ دورۀ تانگ، سلادن­ های یوئه با کنده­ کاری­ های زیبایی تزیین شده ­اند. که اغلب کنده­ کاری­ ها شامل گل­ های لوتوس، پرنده، پروانه و چشم ­انداز­های مختلف است . برخی دیگر از کنده­ کاری­ها نیز منقوش به ماهی، اژدها و گل می­ باشد. همچنین علاوه بر کنده­ کاری، تزیینات استامپی نیز در این نوع ظروف به چشم می­خورد .تقریبا تمام کوره­ های یوئه در دورۀ سونگ شمالی نیز به تولید سلادن­ هایی با طرح­های برجسته و کنده و همراه با جزییات حکاکی شده می­ پرداختند .

 متداول­ترین فرم­های یوئه شامل کوزه، خلط­دان، ظروف شراب­ خوری نظیر فنجان و نیز بخوردان، کاسه، کوزه، قلمدان، جعبه، بشقاب، دیگ، کاسه­ های تخت (نعلبکی)، سینی و همچنین اسباب­ بازی­ های بچه­ ها از قبیل سگ، اسب کوتاه و جوجه است .فرم اغلب لعاب سلادن­ های یوئه که در خارج از چین و در مناطق مختلف جهان اسلام به دست آمده شامل کاسه، کوزه و آفتابه است  .

زیبایی ظروف یوئه بیشتر به دلیل لعاب سلادن این ظروف است؛ که اغلب سبز خاکستری، سبز روشن، زیتونی، قهوه­ای، سبز مایل به قهوه­ای و در برخی مواقع به دلیل وجود آهن زیاد، به صورت سبز با لکه ­های قهوه­ای جلوه‌گر شده است .

به طور کلی، سلادن­های یوئه، ظروفی با بدنۀ متراکم و پخت بالا، لعاب شیشه­ای، ترک­دار و به رنگ خاکستری تا خاکستری مایل به سفید می­باشند که مواد اصلی آنها را مخلوطی از کائولین، فلدسپات، میکا، کوارتز و برخی موادی دیگر تشکیل می­دهد. در مجموع مواد ارگانیک این نوع خاک، بسیار اندک است. لعاب آن نیز قلیایی و شبیه به شیشه است و در صورت ضخامت زیاد نیز به شفافیت جید و بسیار جلادار است و به رنگ­های سبز خاکستری، سبز زیتونی، سبز قهوه ­ای می­ باشد.

پس از دورۀ میانی سلسلۀ سونگ شمالی، لعاب سلادن یوئه به دلیل ظهور کوره ­های قابل­توجه بسیار در شمال و همچنین کوره­ هایی نظیر لانگ چوان در چکینگ جنوبی، به تدریج رو به افول نهاد و در نهایت به طور کلی، کوره­های لانگ چوآنجایگزین آن شد . به نظر می­رسد دلیل اصلی افول ظروف یوئه به­خصوص پس از قرن 11م، نازک بودن نسبی لعاب آنها می ­باشد.

ویژگی لعاب سلادن  مکشوف از سیراف

بیشترین اطلاعات مربوط به سلادن­ های گونۀ یوئه در ایران را می­توان از کاوش ­های سیراف به دست آورد؛ زیرا علاوه بر حجم فراوان یافته­ های سلادنی، توصیف­ های دقیقی از آنها توسط وایت­ هاوس است.

سلادن­ های سیراف به دو دستۀ کلی گونۀ یوئه و گونۀ لانگ چوآن تقسیم­ بندی می­ شوند. سلادن­ های گونۀ یوئه، از اواخر قرن 3 هـ.ق­­/ قرن­9­م تا قرن 5 هـ.ق /11­م یا اوایل قرن 6 هـ.ق /12­م در سیراف تداوم داشته، سپس سلادن­ های گونۀ لانگ­چوآن متداول می­ شوند .

به طور کلی، سلادن­ های یوئه مکشوف از سیراف، سفال­ هایی با خمیرۀ سنگی و تمپر شن هستند. رنگ خمیرۀ این سفال­ها از خاکستری روشن تا خاکستری تیره بوده و لعاب آن ها به رنگ­های خاکستری ‘ سبز تا قهوه­ای (متداول­ ترین رنگ زیتونی و سبز خاکستری) مات می­ باشد. نمونه­ های اندکی نیز دارای لعاب سبزرنگ ضخیم و شفافی هستند که سطح­شان پوشیده از ترک ­های ریز است. اغلب نمونه­ ها ساده  است  و فقط تعداد اندکی دارای طرح ­های کنده به شکل برگ­ های لوتوس می­ باشند. فرم متداول، کاسه­ های کم­ عمق با پایۀ حلقوی و لبۀ صاف و یا برگشته؛ همچنین کاسه­ هایی با دهانۀ واریخته، آفتابه و کوزه می­ باشند.

تامپئو، لعاب های سلادن­  سیراف را به دو دسته تقسیم می­کند: یوئه­ های معمولی و یوئه­ های پیشرفته.

سلادن­ های یوئۀ معمولی شامل کاسه­ های لبه برگشته با کف حلقوی بزرگ است. پایه ­های این گونه از سلادن­ ها نیز بر دو نوع است:

1. سلادن­ هایی با پایۀ عریض که اکثر نمونه ­های اولیه را شامل می­ شود .

2. سلادن­ هایی با پایه­ های باریک

گونۀ یوئه پیشرفته نیز شامل کاسه ­های ساده با لبۀ ظریف و پایۀ کنده ­کاری می­ باشد . علاوه بر آن، برخی نمونه­ ها نیز لبه­ هایی به فرم گلبرگ و پایه­ های قوسی شکل­ دارند .

لعاب سلادن در مناطق داخلی ایران

به طور کلی، بیشترین اطلاعات از پراکندگی سلادن­ های گونۀ یوئه در مناطق داخلی ایران از بررسی­ های ویلیامسون به دست آمده است. در بررسی­ های وی، لعاب سلادن گونۀ یوئه در 27 محوطۀ تاریخی در ایران و مناطق هم­ جوار به دست آمده است.

از محوطه­ های مربوط به قرون اولیۀ اسلامی در داخل ایران می­توان به کرمان، سیرجان، استخر، ری، گرگان و نیشابور اشاره کرد. از وجود سلادن­ های دورۀ تانگ در شوش نیز گزارش شده اما در خصوص ویژگی­ های آن اطلاعاتی ارائه نشده است. به طور کلی از سلادن­ های گونۀ یوئه در محوطه­ های داخل ایران اطلاعات چندانی در دست نیست و نمونه­ های ارائه شده بسیار اندکند.

در نیشابور نخستین نمونه­ های سفال­های چینی وارداتی، شامل گونۀ یوئه متعلق به قرن 3 هـ.ق /9م یعنی مصادف با سیراف است. سلادن­ های یوئۀ نیشابور شامل کاسه­ های لعاب زیتونی با پایۀ حلقوی­ اند.

ایران یکی از کشورهایی است که دارای صنایع دستی اصیل مخصوص به خود در مناطق مختلف بوده و در هرکجا یک زیبایی توسط هنرمندانش خلق شده است، مجموعه ی مارسین ارائه دهنده ی کامل ترین صنایع دستی خاتم کاری و میناکاری برای دوست داران اصالت و هنر است که می توانید در صفحه ی خرید صنایع دستی از محصولات این دسته دیدن فرمایید.