شعر بافی چیست؟
شَعربافی یکی از صنایع دستی ایران است.خرید صنایع دستی شَعربافی یکی از سوغاتی های هرچند گمنام است که در ادامه بیشتر در مورد آن حرف خواهیم زد.
هنر شعر بافی یکی از هنرهای اصیل، سنتی و چشم نواز یزد، است. بدون شک یزد شهری است که صنعت نساجی و پارچه های فاخر آن از سال های دور زبانزد بود تا جایی که مارکوپولو در سفرنامه اش می گوید: “پارچههای ابریشمی موسوم به «یزدی» نزد بازرگانان شهرت فراوانی دارد و به همه جای دنیا صادر میشود”.
به موی انسان یا حیوان «شَعر» گفته میشود، و در اصطلاح بافندگی، شَعر نوعی پارچه است که با مو یا ابریشم و با «دستگاه بافندگی چهاروردی» بافته میشود. بافتن شَعرِ پشمی در یزد و اصفهان و شَعر ابریشمی در کاشان رواج داشت که متاسفانه اکنون در معرض فراموشی و نابودی است.
نقشهٔ خاصی برای بافت شَعربافی وجود ندارد و به دو شیوه ساده و میلهای (راهراه) بافته میشود. شعر ساده را بیشتر به رنگهای بنفش، زرشکی، مشکی، زرد، بادنجانی، سبز، گلی برای لباس زنان و شعر میلهای را به شکل سیاه و سفید به عرض ۲ متر و طول ۱٫۵ متر برای لباس مردان میبافند. رسم است که نام بافنده با نشان طلایی در سر و ته پارچه درج شود. در حال حاضر به دلیل توسعه كارخانه هاي نساجي، شعربافي رو به افول گذاشته، ولي در تاريخ اجتماعي ايران، اين صنعت، هميشه از صنايع مهم، و اين طبقه، يعني شعربافان، از طبقات مشهور جامعه بوده اند.
تاریخچه شعر بافی
صنعت شعربافي در زمان صفويه در يزد به اوج پيشرفت و ترقی خود رسيده است، به طوري كه حتي از طرف سلاطين صفويه، كارخانه هاي بزرگ شعربافي در اين شهر داير گرديده است. در كتاب «راهنماي صنايع اسلامي» ميخوانيم كه “علاوه بر كارگاه هاي شعربافي يزد و كاشان، شاه عباس بزرگ، خود، كارگاه هاي ديگري نيز تاسيس كرد؛ به خصوص در اصفهان، كه در آنجا، پارچه هاي اعلا و منسوجاتي براي زندگي روزانه بافته مي شد.” كه از اين مطلب، معلوم مي شود، شاه عباس، قبل از اصفهان، در يزد و كاشان، كارگاه هاي شعربافي داير كرده بود.
در كتاب «تاريخچه نساجي» تاليف «مهدي بهشتي پور» در صفحه 163 آمده است: “همكاري نقاشان و نساجان در يزد و كاشان، موجب به وجود آمدن پارچه هايي شده كه هر كدام در فن نساجي، شاهكار هايي به شمار مي آيد و چنين مي نمايد كه كارخانه هاي شعربافي يزد، با نظارت دولت، كار مي كرده است و از اين پارچه هاي زيبا، حتي امروز نيز نمونه هايي در «دار الآثار العربيه» موجود است.”
در قديم و حتي تا همين اواخر، واژه «كارخانه» در يزد، به طور مطلق براي كارگاه شعربافي به كار برده مي شد و پارچه محصول اين كارگاه را «كار» و بازرگانان خريدار اين پارچه را «كارخر» و اين تجارت را «كارخري» مي ناميدند.
مراحل شعربافی
در گذشته کار شعربافی با جوش آوردن آب در دیگهای مسی بر روی تنور و یا زغال و قرار دادن سه قلاب کوچک آهنی که به تیرکی چوبی نصب بود آغاز می شد. با تاب دادن پیلههای در حال جوش تارهای ظریف را گرفته و از قلابهای بالا عبور داده و از میان دوک میگذراندند و کلاف میکردند. کلافها پس از خیساندن در آب و خاکستر شستشو داده و با زدودن چرک، روی کلافزن و سپس برای یکنواخت شدن و چند لا کردن، تارها را ابریشمتابی میکردند. قطر ابریشمها بستگی به مصرف آن در پارچهها داشت .
با تنیده شدن تارها نوبت به پختن میرسید. سپس برای خشک کردن، آن را دستهبندی کرده و روی طناب آویزان میکردند، این دستهبندی چون برای بافندگان شباهتی همانند گُل را به ذهن تداعی میکرد به گلبندی و کارگر این کار را گلبند مینامیدند. مرحله بعدی رنگآمیزی ابریشمهای پخته بود که به دست پرتوان و چیرهدست رنگرز انجام میگرفت.
قبل از اختراع رنگهای شیمیایی، رنگرزان از رنگهای طبیعی و گیاهی اطراف خود بهره میجستند. پس از خشک شدن نخ ها، آن را روی چرخ ریسندگی قرار میدادند و ماسورهها را برای ماکو پُر میکردند تا دستگاه آماده بافتن شود. سپس دوخت این نوع پارچه آغاز می شد و پس از پایان شعربافی، مرحله آهار دادن یا آبکشی بود که آخرین مرحله در بافت شعربود که سبب یکدست شدن و استحکام پارچه شعر می شد.
انواع تولیدات شعربافی
زری بافی:
زری، نفیس ترین و افسانهای ترین دست بافته منسوخ شده ایرانی است كه در روزگار رونق و رواج خود شهرتی بسیار داشته و هم اكنون نمونههایی از آن زینت بخش موزهها و سایر مراكز هنری ایران و دیگر كشورهای جهان است. زری بافی دارای سابقهای طولانی از لحاظ بافت و تولید میباشد. هر چند كه در تاریخ نساجی ایران زمان پیدایش زری ناپیداست، ولی به طور اجمال از تاریخ و كتب قدیمه چنین استنباط میشود كه نخست در زمان هخامنشیان و سپس در زمان ساسانیان بافتن پردهها و پارچههای زری رواج داشته وبرای تزئین كاخهای سلاطین و كلیساهای جهان به كار میرفته است. ضمن آنكه «هرودوت» و «اوستا» چیزی شبیه به زری را وصف كرده اند.
ترمه بافی:
ترمه، نوعی پارچه گرانبهای بافتهشده از الیاف بسیار لطیف است. نخستین مرحله بافت ترمه تهیه كردن مواد اولیه آن است. معمولاً ترمه از پشم و ابریشم میبافند اما پشم سفید رایج ترین پشمی است كه در بافت ترمه مورد استفاده قرار میگیرد. نحوه آماده كردن، ریسیدن و رنگرزی كردن و بافت پشم در قرن ۱۶ میلادی در ایران پیشرفت زیادی كرد. دوره شاه عباس صفوی را میتوان دوران اوج و شكوفایی صنعت ترمهبافی عنوان كرد.
دندانی بافی:
دندانی یا گل خورد با جامه زرتشتیان یزد نیز شهرت دارد و در حال حاضر به این بافت اصیل كمتر توجه شده و دارای شیوه بافتی ظاهراً ساده اما پر زحمت میباشد. برای تولید آن ابتدا گره هایی كوچك در پارچه زده میشود و به همین جهت نقش اساسی و اصلی آن به صورت كلی ساده است.
معمولاً در اطراف آن یك رشته گلهای هفت رنگ نیز تولید میگردد كه دارای ۴ ترنج ۴ گوش به رنگ قهوهای متمایل به سیاه در وسط و در میان ترنج نقوش مدور با شیوه دندانی و به رنگ سفید آجری بافته میشود و سرانجام در نوار قرمز و سیاه با حاشیه گلهای دندانی به صورت دایرههایی با خطوط حاشیه دار، تركیب ساده ولی دلنشین را تكمیل میكند.
شمد بافی:
شمد نوعی پارچه ابریشمی یا پنبهای است كه معمولاً به عنوان روانداز در فصل تابستان استفاده میشود. این رشته در لیست رشتههای صنایع دستی ثبت نشده است و هم اکنون تنها به صورت بافت ماشینی در یزد به آن پرداخته میشود.
پرده بافی:
بافت پارچه پردهای منحصراً در شهرستان یزد معمول و بافندگان اكثر مرد بوده اند. دستگاه بافندگی فرآورده مذكور چهاوردی بوده است. این رشته هم اکنون در یزد منسوخ شده و هیچ صنعتگری در این رشته مشغول فعالیت نمیباشد.
چادر شب بافی:
چادر شببافی یا كاربافی نوعی صنعت خانگی است كه بیشتر در شهرستان یزد، اردكان و بخش زارچ تهیه میگردد. هم اکنون این رشته در یزد تنها به بافت ماشینی میباشد.
دارایی بافی:
پارچههای دارایی كه در سالهای گذشته در یزد تولید میگردید تماماً از ابریشم طبیعی بوده و از رنگهای سنتی و گیاهی نیز استفاده میشده ولی در حال حاضر از نخ ویسكوز برای تار و از ابریشم مصنوعی یا ویسكوز برای پود استفاده میگردید.
با نوع و شیوه بافت دارایی انواع پارچه جهت مصارف مختلفی همچون: رولحافی، بقچه سوزنی و رومیزی تولید میگردد. با استمرار این شیوه از سالها پیش و با پیاده نمودن طرحها و نقشههای بیشماری و با پیاده نمودن از ساده ترین تا پیچیده ترین و همچنین نقشهای هندسی این «هنر ـ صنعت» از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته و هنوز هم از آن نام و نشانی به جاست. پارچههای دارایی را هیچگاه مانند هم نمیتوان یافت و هر كدام نرمی و مواجی ویژه و مخصوص به خود را دارد كه آن را از انواع دیگر بافتهای رنگین و كلافهای متمایز میسازد.
احرامی بافی:
بافت پارچهای به نام «احرامی» با تار و پور پنبهای معمولاً در اندازههای ۷۰*۱۰۰ سانتیمتر و دیگری ۹۰*۱۲۰ سانتیمتر تهیه میشود با عرض ۷۰ سانتیمتر دارای ۲۲ چله و با عرض ۹۰ سانتیمتر دارای ۲۸ چله است یك نفر بافنده میتواند روزانه ۴ عدد احرامی به ابعاد ۷۰*۱۰۰ سانتیمتر ببافد. این نوع پارچهها بیشتر مورد مصرف حجاج قرار میگیرد. هم اکنون تنها خانواده خانم فاطمه دهقان نبادکی در یزد بدین رشته مشغول میباشد
بافت دستمال:
كه سه نوع دستمال میباشد:
- دستمال عشایری
- دستمال ابریشمی
- دستمال مرسریزه
مركز عمده زریبافی ایران در گذشته یزد بوده است و از این شهر به دیگر نقاط جهان صادر میشده است. این رشته هم اکنون در یزد منسوخ شده ودر حال حاضر کسی بدین رشته مشغول نمیباشد
قناویز:
نوعی پارچه كه در سالهای گذشته در یزد بافته میشده است قناویز نام دارد كه متأسفانه در حال حاضر بافت آن دیگر انجام نمیشود.
رولحاف بافی:
رویهی لحاف كلاً به وسیله دستگاه چهار وردی بافته میشود ولی طی سالهای اخیر استفاده از نوعی دستگاه هفت وردی كه قادر به تهیه پارچههایی با عرض ۵/۳ متر نیز میباشد در بین بافندگان رواج یافته و به وسیله آن منسوجاتی تولید میكنند كه در نوع خود منحصر به فرد است.
اساتید شعر بافی
اساتید و بزرگانی که در زمینه شعربافی فعالیت می کردند :
- استاد علی اکبر عطاریه
- استاد عباس زاده
- استاد ماشا الله اعتصاب
- استاد ذبیحه تخت کش
- استاد محمد عقدایی
- استاد عبدالرحیم
منابع : شرقی، علی. 1386. بررسی و ريشه يابی واژه شعرباف و شعربافی. مجله یزدا. شماره 7 _ وبسایت هفت دانگ
هنر شعر بافی
