مجله مارسین, مجله هنر

تاریخچه و تکنیک‌های هنر ملیله کاری روی فلزات

تاریخچه و تکنیک‌های هنر ملیله کاری روی فلزات

تعریف و تاریخچه هنر ملیله‌کاری

هنر ملیله کاری بخشی از هنر فاخر فلزکاری ایران به شمار می‌رود که از دیر باز در ایران رواج داشته و البته تولید آن طی سال‌های اخیر دستخوش تغییرات بسیاری شده است. این هنر ارزشمند و اصیل با پیشرفت تکنیک لحیم‌کاری و متصل شدن رشته‌های زر و سیم، نقوشی زیبا، ظریف با فرمی میان تهی را می‌آفریند.

ملیله در فرهنگ دهخدا به رشته‌های تاب داده و پیچیده از زر و سیم اطلاق می شود (دهخدا، 1377: 21516). همچنین ابوالقاسم صدر، ملیله را در لغت رشته‌های تاب داده و پیچیده از زر و سیم می‌داند، و ملیله‌کاری را نقوش زیبا و ظریف با شکل باز که از فلزات قیمتی (معمولاً طلا و نقره) و به روش لحیم‌کاری سیم‌های بسیار ظریف و گوی‌های کوچک شکل می‌گیرد، تعریف می‌کند.

ملیله از جمله صنایع دستی که قدمت قابل توجهی دارد.خرید صنایع دستی یکی از کارهایی است که پیوند ما را با گذشته برقرار می کند.

تعریف و تاریخچه هنر ملیله‌کاری

تاریخچه ی ملیله کاری در ایران

بر اساس اسناد به دست آمده از کشفیات باستان شناسان قدیمی ترین اشیایی که ریشه ی ملیله در ایران را نشان میدهد متعلق به دوره ی هخامنشیان است.

در دوران ساسانیان صنعتگران فلزکار و نقره کاران برای مصرف طبقات مرفه جامعه ی خود ظروف های گران قیمت و شکیل میساختند و در برخی از موارد هم با سنگ های قیمتی آن ها را تزیین میکردند که اینکار جلوه ای ویژه به اثر خلق شده میبخشید .

متاسفانه در زمان حمله ی اعراب بسیاری از آثار به دلیل گران قیمت و سبک بودن به غنیمت برده شد .

درحال حاضر شواهد زیادی از آن آثار دوران تاریخی مذکور در دست نداریم و آنچه که اکنون بر اثر تلاش های چند قرن اخیر باستان شناسان به طورتصادفی در مناطقی چون شوش،همدان ،گنجینه جیحون به دست آمده است حاکی از آن است که هنر ملیله در ایران به دوران قبل از میلاد باز میگردد چرا که پروفسور آرتور اپهام پوپ در کتاب شاهکارهای هنر ایران ضمن اشاره به زرگری و نقره کاری در سالهای بعد از ظهور اسلام به آثاری از ملیله متعلق به قرن ۱۲میلادی اشاره کرده است .

در دوران سلجوقی بسیاری از سازندگان آثار نفیس فلزی هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده ای از آن ها به دلیل جنگ و خونریزی ترک وطن کرده و به شهرهایی چون زنجان ،بروجرد ،همدان،تبریز و به ویژه شهر موصل اقامت گزیدند.

به نظر میرسد که هنرمندان خراسانی هنر فلز کاری از جمله ملیله کاری را در سال پنجم ه.ق در زنجان رواج دارند.از دوران قاجاریه تعدادی سرقلیان ،گیره استکان،سینی در اندازه های مختلف،گوشواره ،سینه ریز و…باقی مانده که بخشی از آنها در موزه های داخلی و خارجی به صورت مجموعه های خصوصی و یا نزد خانواده ها نگهداری میشود.

تاریخچه ی ملیله کاری در ایران

تاریخ دقیق پیدایش ملیله‌سازی به دلیل استفاده از طلا در این هنر، به درستی مشخص نیست.

اما با توجه به نمونه‌های موجود می‌توان گفت که این تکنیک در ساخت زیورآلات در 5000 سال پیش رواج داشته است.

در واقع هنر ملیله‌کاری به صورت تزیینات ابتدایی و مختصر در ایران رواج داشته است و مانند سایر هنرها به مرور زمان روند رو به رشد خود را طی کرده و دچار تغییر و تحولاتی شده است.

این هنر در گذشته خصوصاً در دوره سلجوقی در ساخت زیورآلات کاربرد داشته است و از دوره صفوی به بعد استفاده از ملیله در کتیبه‌ای ظریف و مشبک، در پایین دروازه مدرسه چهارباغ اصفهان آغاز می‌شود که در سال 1122ه.ق توسط استاد عبدالطیف تبریزی ساخته شده است.

از این تاریخ به بعد کاربرد ملیله در آثار ظریف‌تر و کاربردی چون سینی، قندان، گیره استکان، گل سینه و… نیز دیده می‌شود. هنر ملیله‌کاری امروزه از هنرهای اصلی زنجان و بروجرد است.

ملیله کاری صنایع دستی زنجان و بروجرد

تکنیک و روش ساخت ملیله

«ملیله سازی» از جمله ظریف‌ترین رشته های فلزکاری و یکی از برجسته‌ترین صنایع دستی ایران است.

این هنر ظریف و زیبا با استفاده از مفتول های نازک طلا، نقره و در دوران معاصر مس، انجام می گیرد. در دوران گذشته با ذوب کردن و ریخته گری  طلا و چکش کاری آن مفتول های نازکی از طلا با قطرهای متفاوت را به وجود می آوردند و سپس آن ها را به صورت ساده و یا دندانه دار (مضرس) که از تابیدن دو مفتول بین دو تکه چوب حاصل می شود، استفاده می کردند.

این مفتول ها را به ریزنقش های منحنی شکل در می آوردند و از کنار هم قراردادن آن ها فرم مورد نظر حاصل می شد که در انتهای کار، آن ها را به هم لحیم می کردند.

گاهی ملیله را روی صفحه ای از جنس خود مفتول ها می سازند و در این روش، فرم کلی ملیله حالتی مشبک ندارد و گاهی فقط با کنار هم قراردادن مفتول ها فرم مورد نظر حاصل می شود که در این روش باید مفتول ها را روی صفحه ای فولادی با استفاده از ماده ای چسبنده مانند موم کنار هم قرارداد و سپس آن را با پودر لحیم، لحیم کاری کرد.

در نهایت کار را از صفحه فولادی جدا کرده و اثری مشبک حاصل این تلاش است.

از دیگر تزییناتی که در کنار مفتول های ملیله ای کاربرد فراوان دارد، تزیینات جو دانه ای است که از کنار هم قراردادن گوی های کوچک فلزی حاصل می شود.

با پیشرفت تکنیک ملیله در ساخت مفتول ها با قطرهای مختلف و همچنین رواج فرم ها و ریز نقش های متنوع، تزیینات جودانه ای کم رنگ تر از زمان گذشته می شود و هنرمند سعی می کند از مفتول های نازک در کار استفاده بیشتری کند.

پیشنهاد میکنیم از صفحه ی خرید هدایای سازمانی مارسین دیدن فرمایید.

ابزار ملیله کاری

ابزار کار ملیله کاری شبیه به ابزار و آلات زرگری است.برای ساخت و تهیه آثار ملیله ابتدا باید نوار ملیله را از جنس طلا ،مس و یا نقره تهیه کرد و با عبور شمش یا مفتول نقره از دستگاه نورد حدیده ، مفتول مورد نظر را به دست آورد.بعد از آن نوبت به ساخت ملیله میرسد.

در این مرحله ابتدا یک صفحه ی مستطیلی با جنس و ابعاد متفاوت از صفحه ی مفتولی تهیه شده از مرحله نخست تهیه کرده و یک سطح آن را آغشته به موم میکنند به نحوی که لایه ای به ضخامت ۳تا۴میلیمتر از موم روی صفحه را بپوشاند حال یک قالب متناسب با شکل محصول موردنظر بریده و روی صفحه ی مسی قرار داده سپس نواری را که پهنایی بیش از نوار میله دارد در اطراف قالب گذاشته تا شکل قالب را به خودگرفته و درون موم قرار بگیرد.

سپس دیواره های بعدی کار را از جمله قسمت های میانه و سطوح را با نقوش ملیله که قبلا توسط دست یا ابزاری ظریف با نوار ملیله ساخته شده است پر میکنند بعد با مفتول های فولادی بسیار ظریف این نقوش ملیله را می بندند تا به هم نخورند .حال نوبت به ذوب موم رسیده است برای اینکار اسکلت ملیله ساخته شده را از صفحه ی زیرین خود جدا کرده و روی سطحی صاف و هموار قرار میدهند .

سپس مقداری از مخلوط براکس و براده ی نقره روی آن ریخته و شعله گاز را روی آن حرکت میدهند به این کار لحیم کاری گویند چون در اثر این کار گرده لحیم ذوب شده و سبب اتصال نقش های کوچک با یکدیگر و با دیواره نقش میشود.

درمرحله آخر عمل آتش کاری را انجام میدهندتا کلیه قطعات توسط گرده ی لحیم به یکدیگر وصل شوند

سپس سیم های فولادی را از آن جدا کرده و آن را داخل محلول رقیق اسید سولفوریک یا محلول حاوی راغاب که ترکیبی از زاج سفید و آبی است می جوشانند تا لکه های اضافه ی نقره از بین برود و در انتها با برس های سیمی ظریفی آن را پاک میکنند و برای از بین رفتن ناهمواریهای ایجاد شده روی آن را سمباده میکشند.

تاریخچه ی ملیله در زنجان

در رابطه با تاریخچه ی ملیله در زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست اما میتوان بر دو طریق به قدمت این هنر ارزشمند پی برد :

  1. نوشته ها و سفرنامه های سیاحانی که به این منطقه سفرکرده و از زیبایی هنر ملیله یادکرده اند .
  2. آثار باقی مانده بسیار اندک که اکثرا متعلق به دوسده ی اخیر میباشد .

در کتب تاریخی که به زنجان اشاره کرده اند بیش از هرچیزی از صنعت فلز کاری آن سخن گفته اند از آنجایی که هنر ملیله کاریشاخه ای از فلز کاری است میتوان آن را در مسیرفلز کاری جست و جو کرد.

فلز کاری در شهر زنجان در دوره های هخامنشان ،اشکانیان و ساسانیان از پیشرفت و رونق بسیاری برخوردار بوده است.سابقه ی کار ملیله در زنجان از قرن دهم ه.ق به بعد روشن است.به طوریکه فردریک ریچارد،مستشرق اروپایی در سفرنامه ی خود می نویسد:

(شهر زنجان که شهر کوچکی است نقره و ملیله سازی این شهر پر زرق و برق است).ملیله کاریتا قبل از دوره پهلوی به عنوان هنر دستی، تنها در این شهر معمول بوده ولی با حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از این هنرمندان به شهرهای اصفهان،تهران و سایر نقاط کشور این هنر رواج یافت.سرویس های چایخوری و شراب خوری و جعبه ی جواهرات و دسته های چاقو عمده ترین محصولات تولیدی تا این دوران بوده اند.

شاید بتوان رونق این هنر را در زنجان ،متعلق به دوران سلجوقی دانست و همچنین بر اساس آثار برجای مانده از دوره ی صفوی، این دوره را اوج شکوفایی این هنر دانست.

در پایان

در مجموعه مارسین انواع صنایع دستی اصفهان از جمله خرید صنایع دستی خاتم کاری،خرید محصولات میناکاری مانند خرید بشقاب میناکاری و تابلو میناکاری به آنلاین و حضوری ممکن است.


مارسین-فروشگاه صنایع دستی

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *