آشنایی با حصیربافی و آموزش انواع آن

حصیربافی در ایران

ریشه‌های این هنر سنتی در بسیاری از نقاط جهان همچون ایران، چین، اندونزی، مصر، مالزی، عراق، کره، ژاپن، مکزیک و… دیده می‌شود و ایران یکی از شانزده کشور تولیدکننده‌ی حصیر در جهان به شمار می‌رود.

در بسیاری از مناطق ایران، هنر حصیربافی از گذشته‌های دور، در کنار شغل اصلی کشاورزی، به‌عنوان یک حرفه‌ی دوم بومی رایج بوده است و این هنر منحصر به طراحی و ساخت زیرانداز نبوده و در ساخت ظروف نیز از بافت های زیبای حصیری استفاده می‌شد. امروزه هم استقبال از ظروف و کیف‌های حصیری بسیار زیاد شده است و این هنر به شکوفایی بیشتری نسبت به گذشته رسیده است.

چون حصیرهای بافته شده معمولا از جنس گیاهانی است که در منطقه ی موردنظر بیشتر وجود دارد و دسترسی به آن راحت‌تر است، مواد اولیه‌ی آن در مناطق مختلف ایران متفاوت است. و به همین دلیل روش‌های بافت حصیر هم متفاوت می‌شود.

در واقع تفاوت در موارد اولیه‌ی مورد نیاز حصیربافی که از تفاوت‌های اقلیمی ناشی می‌شود بر روش‌های تولید نیز تاثیرگذار بوده است. در کنار تفاوت‌های موجود در تولید حصیر در کشور، فصل مشترک تمامی این روش‌ها همان بافت متشکل از تار و پود است. بافتی که در ظروف حصیری، کلیه‌ی مراحل آن به کمک ابزار بسیار ساده با دست و در قالب بافت‌های مشبک و مارپیچ انجام می‌شود. در تولید زیرانداز حصیری در برخی مناطق از دستگاه ساده‌ی حصیربافی و در برخی مناطق هم از همان بافت دستی استفاده می‌شود.

مجموعه ی مارسین یکی از تولید کنندگان انواع صنایع دستی مرغوب ایرانی به دستان هنرمند ایرانیان است، پیشنهاد می‌کنیم محصولات خرید صنایع دستی خاتم کاری این مجموعه را مشاهده کنید.

گسترش هنر حصیربافی در ایران به وجود نخل خرما، ساقه‌های گندم، نی و ترکه‌ی نرم بستگی دارد و هر اقلیمی که دارای این الیاف گیاهی باشد، قطعا هنر صنایع دستی حصیربافی نیز در آن مشاهده می‌شود. بنابراین در شمال و جنوب ایران شاهد بافت ظروف و زیراندازهایی از حصیر خواهیم بود. خوزستان، بوشهر، هرمزگان، سیستان و بلوچستان، خراسان، کردستان، کرمان، فارس، یزد، آذربایجان شرقی، گیلان، مازندران و… از جمله مناطقی هستند که این هنر در آن‌ها رواج دارد.

از دیگر ویژگی‌های حصیر ایرانی، فعالیت‌های تزیینی انجام شده در بافت آن است. این تزیینات یا در ساختار بافت وجود دارند یعنی حصیر با بافت‌های تزیینی مثلا با تعداد خاص تار یا پود بافته می‌شود یا در رنگ حصیر. برای ایجاد تفاوت در رنگ حصیر یا از مواد اولیه با رنگ خاص استفاده می‌کنند یا مواد اولیه را با استفاده از عناصر طبیعی به رنگ دلخواه در می‌آورند. به‌عنوان مثال از چوب سرخ‌رنگ نوعی درخت به نام «بقم» برای تولید رنگ طبیعی استفاده می‌کنند. رنگ حاصل در شرایط اسیدی به رنگ قرمز و در شرایط قلیایی به رنگ آبی تغییر رنگ می‌دهد.

حصیربافی در مناطق جنوبی

در مناطق جنوبی با استفاده از برگ درخت خرما، برگ برخی از نخل‌های وحشی و ساقه‌ی نی‌های باتلاقی ویژه‌ی مناطق گرمسیری الیاف موردنیاز حصیربافی تهیه می‌گردد. که برخی از آن ها را بررسی میکنیم.

کرتک در حصیربافی

یکی از انواع نی‌های باتلاقی است که در حاشیه‌ی نهرها نیز رشد می‌کند. ساقه‌ی بلند آن استحکام کششی زیادی دارد و از آنجا که هیچ حیوانی به‌عنوان غذا از آن استفاده نمی‌کند و آفت هم ندارد، الیاف مناسبی برای تولید حصیر به شمار می‌آید. این نی‌ها را  به وسیله‌ی داس از نزدیک‌ترین محل به ریشه قطع کرده و برگ‌های موجود در قسمت فوقانی آن را جدا می‌کنند. سپس به وسیله‌ی چاقو، شکافی در تمام طول نی ایجاد می‌کنند. نی‌های چاک خورده را روی هم انباشته و با کوبیدن، آن‌ها را به نوارهایی با عرض‌های مختلف، تبدیل می‌کنند.

داز در حصیربافی

یکی از انواع نخل‌های وحشی است که میوه‌های شیرین و کمی گس (طعمی مانند خرمالو) به نام کنل دارد. برگ‌های این نخل استحکام زیادی دارند و مانند برگ نخل خرما در حصیربافی استفاده می‌شوند. استحکام این نوع برگها به حدی است که پربند را از این الیاف می‌سازند. پربند ریسمانی است که برای بالا رفتن از نخل خرما از آن استفاده می‌شود.

حصیربافی در مناطق شمالی ایران

در مناطق شمالی از کلوش (ساقه‌ی برنج) و ساقه‌ی نی‌های مردابی برای حصیربافی استفاده می‌کنند. همچنین با توجه به حجم قابل ملاحظه‌ی تولیدات حصیری در این مناطق برخی از گیاهان ویژه‌ی حصیربافی را در مزارع پرورش می‌دهند. برخی از این گیاهان عبارت اند از:

سوف در حصیربافی

یکی از انواع نی‌هایی است که به صورت وحشی در مرداب‌ها می‌روید و نی‌های سوزنی توپری دارد. این نی‌ها را بعد از برش به صورت دسته‌ای در معرض آفتاب قرار داده تا خشک شود و رنگ مناسبی پیدا کند. از این نی‌ها در بافت زیرانداز با دستگاه به‌عنوان پود استفاده می‌شود.

کنف در حصیربافی

گیاهی است که برای حصیربافی کشت می‌شود. وقتی ساقه و برگش زرد و تخم آن سیاه شود، گیاه آماده‌ی برداشت است. یکی دو روز گیاه برداشت شده را در خشکی نگهداری می‌کنند تا پلاس بخورد (پژمرده شود)، سپس مدتی در آب برکه یا مرداب نگه‌داری می‌شود تا پوستش آماده‌ی کندن شود. در آخر، گیاهان پوست کنده شده آویزان می‌شوند تا کاملا خشک و قابل استفاده شوند. از این الیاف در بافت زیرانداز با دستگاه به عنوان تار استفاده می‌شود.

لی یا گالی در حصیربافی

یکی از انواع نی‌هایی است که به صورت وحشی در کنار مرداب‌ها می‌روید و از آن در تولید مصنوعات حصیری غیر از زیرانداز استنفاده می‌شود. از دیگر گیاهانی که در حصیربافی از آن استفاده می‌شود و به منطقه‌ی خاصی تعلق ندارد، درخت بید است. ترکه‌هایی از درخت بید که قابلیت تقسیم شدن دارند، انتخابی مناسبی برای حصیربافی هستند و با کمی خیساندن در آب، انعطاف‌پذیر می‌شوند.