بررسی هنر قلمکاری و چاپ سنتی

قلمکاری :

قلمکاری واژه ای فارسی است و از ترکیب دو واژه قلم و کاری تشکیل شده است. قلمکاری یا هنر پارچه قلمکار یعنی به وسیله قالب و مهر بر روی پارچه ساده و بدون نقش، نقوش مختلفی تصویر شود. جنس پارچه قلمکاری از کتان، پنبه، ابریشم، چلوار و کرباس می‌‌باشد. بهترین جنس پارچه برای قلم کاری نخ می‌باشد زیرا  الیاف پنبه بیشتر از الیاف پشم پذیرش رنگ دارد وکیفیت رنگ ان بهتر است.

تاریخچه قلمکاری :

پس از انتخاب شهر اصفهان به عنوان پایتخت صفویان، هنرمندان و صنعتگران از اقصی نقاط ایران به این شهر روی آوردند و به تولید محصولات مختلف پرداختند. یکی از این هنر‌ها قلمکاری است. در این هنر با استفــاده از قالبهای ویژه که هر یک نقـش و نگار زیبا و دلنشینی دارنــد نقش اندازی بــر روی پارچه صورت می‌گیرد.

این هنر در عصر صفویه به اوج خود رسید. بدانگونه که در این دوره بیشتر لباسهای زنانه و مردانه از پارچه‌های قلمکار تهیه می‌شد. این پارچه‌ها در آن عهد شهرت فراوان داشتند.

نقشهای قلمکار در ابتدا شامل نقوش سنتی ایران همانند اسلیمی و گلهای چند پر مجلسی می‌شد که از مینیاتور برگرفته می‌شد. اما در اواخر دوران قاجار با تحولی که در نقاشی آن زمان به وجود آمد عده‌ای بر آن شدند تا نقاشی‌های عامیانه و مردمی رایج آن روزگار را نیز وارد قلمکار کنند و به جای استفاده از نقش‌های سنتی از نقوش مذهبی یا حماسی آن زمان در قلمکار استفاده کنند.

مراکز تولید قلمکاری ایران:

در حال حاضر شهر اصفهان مرکز تولید قلمکار ایران است و در شهرهای دامغان و سمنان هم نوعی قلمکار خاص منطقه تهیه می‌گردد. محصولاتی که امروزه از پارچه قلمکار تهیه می‌شود عبارتند از: لباس، سجاده، سفره، رولحافی، پرده، مجمعه پوش، بقچه، سوزنی، حمام، قطیفه، کتیبه، کلاه، قبا، شلیته، روکش‌ صندلی، رومیزی، روتختی، دستمال، زیر لباسی، سربخاری ، کیف ، دامن، کفش زنانه و برای مصارف دکوراسیون.در خرید صنایع دستی اصفهان انواع پارچه قلمکاری را نیز می توان انتخاب کرد.

قالب‌ها و قالب تراشان :

قالب تراشی یکی از هنرهای ظریف و بسیار مهم و قدیمی اصفهان است که از استادان این فن فعلا به جز عده معدودی باقی نمانده اند.

استاد کاران قدیمی بهترین چوب را برای تراش قالب چوب‌های گلابی و زالزالک تشخیص داده‌اند که معمولا چوب زالزالک را برای قالب‌های ریز استفاده می‌کردند. هر چه نقش‌ ها در یک قالب درشت‌تر باشند کار تراش آسانتر و هر چه نقوش ریزتر باشند به همان نسبت کار تراش مشکلتر می‌شود.

برای اینکه یک قالب کامل شود از ابتدا یعنی جور کردن چوب تا زمانی که قالب آماده نقش‌زنی می‌شود چندین مرحله طی می‌شود که به طور مختصر عبارتست از :

جور کردن چوب قالب _ پیه دادن که به سه دلیل صورت می‌گیرد. دوام چوب را زیادتر می‌کند، چوب را برای‌تراش نرم می‌کند و مانع نفوذ و ایجاد تغییرات و شکستگی در آن می‌شود.

لیسه یا پولیش کردن چوب : طرح ریزی که در آن پوسته سائیده شده انار یا ما زوج را با لعاب کتیرا مخلوط کرده مایع‌ حاصله را روی سطح صاف چوب می مالند. این عمل برای آن صورت می‌گیرد که طرح آماده شده از رو ی کاغذ بر روی چوب منتقل شود.

مرحله آخر پیه دادن قالب قلمگیری است که برای‌استحکام و غیر قابل نفوذ کردن قالب صورت می‌گیرد.

ویژگی های پارچه قلمکار مرغوب :

1. جنس آن باید پشمی باشد.
2. رنگ آن طبیعی باشد و از کتیرا و گلیسیرین برای تثبیت رنگ آن استفاده شود.
3. نقش‌ها و رنگ های بیشتری در آن به کار برده شود زیرا در این صورت تعداد مهرها نیز بیشتر است و هر چه مهرها منظم‌تر باشد ارزش ان بالاتر است.

رنگ‌ های مصرفی قلمکار :

رنگ در هنر قلمکاری نقش اصلی را باز می‌کند و اگر در این مرحله کار درست انجام نشود، هنر تولید شده نیز ارزشی نخواهد داشت.

در ساختن قلمکار بیشتر از دو رنگ مشکی و قرمز استفاده می‌شود که برای ساختن رنگ مشکی از موادی مانند: کتیرا، اکسید، آهن، زاج سیاه و روغن کرچک و برای ساختن رنگ قرمز از موادی مانند گل سرخ، روغن کنجد، زاج سفید و کتیرا استفاده می‌شود.

گاهی هم برحسب مورد رنگهای ترکیبی مانند آبی یا نیلی، سبز زرد و قهوه‌ای به کار می‌برند.

چگونگی تولید :

مواد مصرفی قلمکار سازان بسیار متنوع است ولی آنچه که قابل توجه است عبارتست از: پارچه‌های متقال، کدری و چلوار، کتیرا، پوست انار، رنگ گیاهی زاج سفید، نیل، روغن‌گلیسیرین و آلیزارین.

مراحل تولید قلمکار به اختصار عبارتست از: آبخور کردن پارچه، دندانه کردن پارچه انجام عمل قالب زنی که با دو رنگ قرمز و مشکی آغاز و بعد از اتمام کار و تثبیت رنگها، در مرحله‌سفیدگری، زمینه برخی از پارچه‌های تولیدی سفید می‌شود و چنانچه نیازی به استفاده از رنگهای دیگر باشد مجددا پارچه به کارگاه برگردانده شده و نقوش لازم بر روی آن انتقال می‌یابد.